Ηελληνική σύγχρονη τέχνη είναι μια μαγική εικόνα. Πολλοί μιλούν γι’ αυτήν, κανείς δεν τη βλέπει. Ή μάλλον δεν τη βλέπει το μεγάλο κοινό, τη βλέπουν οι ελάχιστοι που επισκέπτονται τις γκαλερί και τις περιοδικές εκθέσεις των μουσείων. Αν υποθέσουμε ότι ένα σχολείο θέλει να δείξει στους μαθητές τι έχει συμβεί στην ελληνική τέχνη τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, οι δυνατότητες πρόσβασης σε μεγάλες συλλογές είναι αποκαρδιωτικές. Η Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα δείχνει ελάχιστα πράγματα, ενώ η μόνη μικρή μα σφαιρική συλλογή φιλοξενείται στη Δημοτική Πινακοθήκη Ρόδου.
Από την περασμένη εβδομάδα όμως το ελληνικό κοινό έχει την ευκαιρία να απολαύσει σε διαρκή έκθεση τη μεγαλύτερη δημόσια συλλογή ελληνικής σύγχρονης τέχνης, μοναδική αυτής της έκτασης: περισσότερα από 330 έργα απλωμένα στα 4.000 τετρ. μέτρα του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, στη Θεσσαλονίκη.
Μοναδικό θέαμα
Το θέαμα είναι πράγματι μοναδικό, παρά τις όποιες επιμέρους αντιρρήσεις. Ερχόμενος από την πάντα ονειρική παραλία της Θεσσαλονίκης, ο επισκέπτης εισέρχεται στον χώρο της Διεθνούς Εκθέσεως. Η πρώτη του εικόνα είναι η εντυπωσιακή διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου από τον γλύπτη Φιλόλαο και μια μεγάλη σύνθεση με ομπρέλες και πίδακες του Ζογγολόπουλου – δύο από τα σημαντικότερα έργα του ΜΜΣΤ, και έξοχα δείγματα τέχνης σε δημόσιο χώρο. Η μακρά γέφυρα – ράμπα που οδηγεί ώς την κεντρική είσοδο επίσης προετοιμάζει τον επισκέπτη, του υποβάλλει μια διάθεση ευχάριστη μα διόλου αμέριμνη. Είναι ήδη προετοιμασμένος να δει κάτι σημαντικό.
Το μουσείο αναπτύσσεται σε έναν επιμήκη άξονα, και σε δύο επίπεδα. Μία πτέρυγα καταλαμβάνει εξ ολοκλήρου η συλλογή Ιόλα? εκεί ξεχωρίζουν μεγάλα και σημαντικά έργα της Νίκι Ντε Σεν Φαλ, του Τσόκλη, του Τάκη, του Οπενχάιμ, του Τινγκελί, του Παύλου, του Φινότι, του Raysse, των Γραικού – Ζoυμπούλη, Λαζόγκα κ.ά. Σε ιδιαίτερη αίθουσα εκτίθενται τα 21 έργα του Αχιλλέα Απέργη, οι γλυπτές σκάλες του και άλλα, προσφέροντας μια μοναδική ευκαιρία στον Ελληνα φιλότεχνο να δει από κοντά το έργο αυτού του σπουδαίου γλύπτη.
Σε ιδιαίτερους χώρους επίσης αναπτύσσονται οι μεγάλες, απαιτητικές εγκαταστάσεις νεοτέρων, από τις οποίες θυμάμαι πιο ζωηρά αυτές της Λήδας Παπακωνσταντίνου και της Αιμιλίας Παπαφιλίππου. Επιβλητικό επίσης ήταν το έργο του Κώστα Βαρώτσου. Στους υπόλοιπους χώρους αναπτύσσονται τα περίπου 300 έργα, που αποφάσισε η διοίκηση του μουσείου να περιλάβει σε πρώτη φάση στη μονιμη έκθεση.
«Είναι το σπίτι μας…»
Για τη διάρθρωση της έκθεσης και την ποιότητα των έργων, μπορεί κανείς να κάνει ποικίλα και εκτενή σχόλια. Απουσιάζουν αρκετοί σημαντικοί καλλιτέχνες και, κυρίως, σημαντικοί καλλιτέχνες εκπροσωπούνται με μέτρια έργα. Ο Κώστας Τσόκλης στα επίσημα εγκαίνια είπε εύστοχα ότι βλέπει μεγάλα ονόματα αλλά όχι πάντα μεγάλα έργα, κι είχε επίσης να πει κάτι για την αρχιτεκτονική του κτιρίου, όχι τόσο κολακευτικό. Πρόσθεσε όμως ότι όπως και να είναι, αυτό είναι ένα δικό μας μουσείο, είναι το σπίτι μας… Αυτή η διαπίστωση είναι, νομίζω, η πιο εύστοχη.
Το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης προσφέρει στο κοινό μια συλλογή με κενά, που πρέπει να συμπληρωθουν, με ανισότητες, με ανισορροπίες, με αδυναμίες… Η ανισορροπία είναι φυσική, εφόσον η συλλογή στηρίζεται στις δωρεές και όχι στις αγορές? όταν σου χαρίζουν δεν μπορείς να επιλέγεις…
Ωστόσο είναι ένα ιδιωτικό μουσείο, με μικρούς πόρους, το οποίο στην εικοσαετή του διαδρομή κατάφερε να δώσει σημαντικές εκθέσεις και μια αξιόλογη συλλογή στηριζόμενο στην εθελοντική εργασία και στις δωρεές. Οι αδυναμίες του είναι και αρετές, και αντιστρόφως. Είναι ένα μουσείο που στηρίζεται στην ενεργητικότητα και το πάθος μιας παρέας γυναικών, κυρίως, και μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμησιν, τουλάχιστον ως προς τον εθελοντισμό, τη διάρκεια και τη συνέπεια.
Η ίδια η έκθεση της μόνιμης συλλογής είναι μια πολύ ωραία γιορτή για την ελληνική τέχνη. Και τιμητική, αφού πουθενά στην Ελλάδα δεν μπορεί το κοινό να δει τόσα πολλά σύγχρονα έργα μαζεμένα. Η εορταστική αυτή έκθεση ασφαλώς έχει τα τρωτά της σημεία, μουσειολογικά και ιστορικά: δεν ιεραρχεί, δεν κανονίζει, δεν αξιολογεί με αυστηρότητα. Ωστόσο αυτό ίσως και το προσόν της έκθεσης: δεν φιλοδοξεί να πει τον τελευταίο λόγο, να γράψει τη Μία Ιστορία, να καταρτίσει τον τελεσίδικο Κανόνα. Είναι μια έκθεση χαλαρή, εκ των ενόντων, με κριτήρια κατά βάσιν αισθητικά, με μια οικονομία γούστου. Αυτό την κάνει σίγουρα μια ευχάριστη και εύληπτη έκθεση.
Και μάλλον δεν θα του λείψουν του φιλομαθούς επισκέπτη ούτε τα μεγάλα ονόματα ούτε τα καλά έργα. Θα δει καλό Τσόκλη και Τάκη, καλό Παύλο, θα δει Λογοθέτη, θα δει πολύ Απέργη, θα δει σπάνιο έργο της Μπίας Ντάβου, θα πάρει μια γεύση από Κεσσανλή και Κανιάρη… Και θα έχει την ευκαιρία να δει μεγάλα, καλά έργα της νεότερης γενιάς ή καλλιτεχνών ακριβοθώρητων σε δημόσιους χώρους, όπως η Λ. Παπακωνσταντίνου, η Αιμ. Παπαφιλίππου, ο Α. Παπαδημητρίου, το ζεύγος Γραικού-Ζουμπούλη κ.ά., φτάνοντας ακόμη και στους νεότατους της γενιάς του ’90. Είναι μια ευκαιρία να δεις, να απολαύσεις, και να κρίνεις. Είναι ευκαιρία να γνωρίσεις.
Για τους συλλέκτες
Υστατο: μια τόσο λαμπρή και εορταστική έκθεση είναι σίγουρο ότι θα προκαλέσει και άλλες δωρεές. Στη νέα φάση, ας μην είναι μόνο καλλιτέχνες οι δωρητές, ας είναι και συλλέκτες? ας επιστρέψουν στο κοινό και στις νεότερες γενιές ένα μέρος από την αισθητική απόλαυση που οι ίδιοι πήραν. Εντέλει, κάθε συλλογή, όλη η τέχνη, είναι δημόσια… Το ιδιωτικής πρωτοβουλίας μα κοινωφελούς χαρακτήρα Μακεδονικό Μουσείο αυτό μας λέει με τη δράση του.
Το μουσείο των δωρητών
Η πρώτη μεγάλη δωρεά ήταν του Αλέξανδρου Ιόλα. Περιλαμβάνει 45 σημαντικά έργα Ευρωπαίων και Αμερικανών καλλιτεχνών, της περιόδου ’60-’70 κυρίως, αλλά και σημαντικότατα έργα Ελλήνων της ίδιας εποχής. Πολύ σημαντικά έργα περιλαμβάνει επίσης η συλλογή Αλέξανδρου Ξύδη, την οποία δώρισε στο μουσείο προ τριετίας ο γνωστός τεχνοκρίτης.
Ο Γιώργος Απέργης έχει δωρίσει ένα εξαιρετικό σύνολο 21 έργων του πατέρα του, του σπουδαίου γλύπτη Αχιλλέα Απέργη. Παρόμοιο μεγάλο σύνολο απαρτίζει η δωρεά του ζωγράφου Νίκου Σαχίνη (από την οικογένειά του), καθώς και η συλλογή χαρακτικών της Μάγδας Κοτζιά (που θα εκτεθεί αργότερα) και η συλλογή Franz Geierhaas.
Μικρότερα σύνολα και μεμονωμένα έργα έχουν δωρίσει επίσης δεκάδες συλλέκτες και καλλιτέχνες. Εν συνόλω, το μουσείο αναφέρει 332 δωρητές και άνω των 1.800 έργων.
Χρονολόγιο
1979: Ιδρύεται το σωματείο Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης.
1982: Η συλλογή στεγάζεται σε πτέρυγα του εργοστασίου Φιλκεράμ-Johnson.
1984: O Αλέξανδρος Ιόλας δωρίζει έργα της συλλογής του για την ίδρυση μουσείου σύγχρονης τέχνης στη Θεσσαλονίκη.
1992: Η Διεθνής Εκθεση Θεσσαλονίκης προσφέρει κτίριο για τις περιοδικές εκθέσεις του Μουσείου.
1994: Ιδρύεται το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, με τη μορφή ιδρύματος.
1997: Ανεγείρεται νέα πτέρυγα του μουσείου, με την ενίσχυση της Θεσσαλονίκης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης ’97.
1999: Η ΔΕΘ/Ηelexpo προσφέρει οικόπεδο για περαιτέρω επέκταση του μουσείου. Εξασφαλίζεται χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και τα υπουργεία Οικονομικών και Πολιτισμού.
2002: Ολοκληρώνεται η κτιριακή υποδομή: 4.000 τ.μ., εκθεσιακοί χώροι, αποθήκες, αναγνωστήριο, χώροι πολλαπλών χρήσεων, εργαστήριο, πωλητήριο, αναψυκτήριο κ.λπ.