Farred Zakaria
The Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Αbroad
εκδ. Νorton
Ημεγάλη Ιδέα του Φαρίντ Ζακαράια είναι η εξής: ο κόσμος υποφέρει από την πολλή δημοκρατία. Είναι αξίωση επίκαιρη με βαθιές, πολιτικές επιπλοκές. Είναι όμως σωστή; Τη θέση του στηρίζει σε τρεις ισχυρισμούς: ότι η δημοκρατία και η ελευθερία δεν είναι το ίδιο. Οτι οι πολιτικοί και το κοινό παραβλέπουν θεσμούς και τύπους συμπεριφοράς, οι οποίοι ενσωματώνουν την ελευθερία, ενώ υπερβάλλουν τις αρετές εκείνων οι οποίοι οικοδομούν τη δημοκρατία. Και κυρίως ότι η δημοκρατία έχει τόσο επεκταθεί, ώστε διαβρώνει πια την ελευθερία.
Το πολύ και το λίγο
Στο πρώτο σημείο αναμφίβολα έχει δίκιο. Από την δουλοκτητική Αθήνα του Περικλή, αρχής γενομένης, υπήρξαν δημοκρατίες δίχως ελευθερία. Για μεγάλο μέρος του 19ου αιώνα, η Αμερική και η Βρετανία είχαν πολλή ελευθερία, αλλά όχι πολλή δημοκρατία. Χρειάστηκαν αιώνες για να συνδυασθούν τα δύο, στις συνταγματικές ελευθερίες της Δύσης. Εκεί, κατά τον συγγραφέα η ελευθερία οδήγησε στη δημοκρατία και όχι το αντίστροφο. Και στο δεύτερο σημείο έχει δίκιο. H δημοκρατία γνώρισε αιφνίδια εξάπλωση τα τελευταία δέκα χρόνια. Με χαρά γίνονται δεκτές οι πρώτες εκλογές μιας χώρας. Λιγότερη προσοχή δίνεται στις εθνικές συγκρούσεις και στην κατάχρηση των νομικών θεσμών που συχνά τις ακολουθούν. Σε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου η δημοκρατία προηγείται της ελευθερίας και δεν λειτουργεί σωστά. H περιγραφή από τον Ζακαράια, της υπονόμευσης της δημοκρατίας στην Ινδία, τη γενέτειρά του, από απατεώνες, φανατικούς και το κυβερνών κόμμα, είναι εύγλωττο παράδειγμα.
Το τρίτο όμως σημείο είναι αμφιλεγόμενο. O συγγραφέας βεβαιώνει ότι «εκλεγμένες κυβερνήσεις, οι οποίες αξιώνουν ότι αντιπροσωπεύουν τον λαό, έχουν σταθερά, καταπατήσει τη δύναμη και τα δικαιώματα άλλων στοιχείων της κοινωνίας», δηλαδή, τα δικαστήρια, τις τοπικές αρχές και τον Τύπο. Με άλλα λόγια, η δημοκρατία και η ελευθερία δεν είναι απλώς διαφορετικές ούτε μόνο αναπτύσσονται με διαφορετικούς ρυθμούς. H δημοκρατία απλώνεται τώρα εις βάρος της ελευθερίας, τρέφοντας εθνικά μίση, προκαλώντας πολέμους ή υπονομεύοντας τους θεσμούς της ελευθερίας. Παρεπόμενο είναι, ότι εάν η Κίνα ή η Μέση Ανατολή ωθηθούν γρήγορα προς τον εκδημοκρατισμό, θα παραχθούν ασταθή, ανελεύθερα καθεστώτα, όπως συνέβη στην περίπτωση της Ρωσίας.
Απροσδόκητα, το πιο ενδιαφέρον μέρος της θέσης του Ζακαράια, αφορά την Αμερική. Με το Κογκρέσο ανοιχτό σε μεγαλύτερο έλεγχο, με την αλλαγή των νόμων για την οικονομική ενίσχυση των προεκλογικών εκστρατειών και με τη διεξαγωγή λαϊκών δημοψηφισμάτων, η Αμερική παρήγαγε ένα δυσλειτουργικό, πολιτικό σύστημα κυριαρχούμενο από συγκεκριμένων συμφερόντων ομάδες, χρηματιστές και λομπιστές.
Ο συγγραφέας, στη συνέχεια, εξετάζει τη βλάβη που ο εκδημοκρατισμός έχει επιφέρει στα στρώματα κάτω από το επίπεδο της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Δικηγόροι, λογιστές, επαρχιακές εφημερίδες και εθνικοί τηλεοπτικοί εκφωνητές, όλοι κάποτε, συγχώνευαν στο πρόσωπό της, ένα βαθμό δημοσίου πνεύματος με τον επαγγελματισμό του παντογνώστη. H συγχώνευση αυτή τώρα έχει χαθεί, καθώς κυνηγούν ασθενοφόρα και τις μαζικές αγορές. Κατά τον συγγραφέα, τα δημοκρατικά κίνητρα υπονομεύουν ακόμη και τις εκκλησίες της Αμερικής με την ανάγκη τους να στοχάζονται και να διαμορφώνουν τις επιθυμίες και τα πιστεύω των ποιμνίων τους.
Στον αναπτυσσόμενο κόσμο
Αλλά η Αμερική δεν είναι ο στόχος του Ζακαράια, είναι ο αναπτυσσόμενος κόσμος. Και εκεί αποδυναμώνεται και βαλτώνει ο βασικός ισχυρισμός του. Υποστηρίζει ότι οι χώρες χρειάζεται να έχουν μιαν ιστορία οικοδόμησης της ελευθερίας και ένα κατά κεφαλήν εισόδημα τουλάχιστον 5 χιλιάδων δολαρίων, προκειμένου να αρχίσουν να εγκαθιστούν τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Τούτο του δίνει εννέα μόνο υποψήφιες χώρες, ένα περίεργο έσμό – Ρουμανία, Λευκορωσία, Βουλγαρία, Κροατία, Μαλαισία, Τουρκία, Μαρόκο, Τυνησία και Ιράν. Και όμως, πολλές χώρες ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση, δίχως τις προϋποθέσεις αυτές, μεταξύ τους η Ιαπωνία, η Κόστα Ρίκα, και παρά τις καταγγλίες του, η Ινδία.
Γράφει σαν να πρόκειται οι χώρες να αντιμετωπίσουν μια απλή επιλογή μεταξύ της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας ή της διατήρησης των βελτιωτικών αλλαγών. Στην πραγματικότητα, νέες δημοκρατίες έχουν αρχίσει ακριβώς επειδή κατέρρευσε το προηγούμενο καθεστώς και δεν υπήρχε άλλος τρόπος εγκατάστασης της νομιμότητας.
Οι ανελεύθερες δημοκρατίες είναι ευμετάβολες. Αυτό δεν τις καθιστά κατ’ ανάγκην χειρότερες μακροπρόθεσμα, για τις ίδιες ή για τον κόσμο. Είναι θέμα χρονισμού. Οι μεταρρυθμιστικές απολυταρχίες αναβάλλουν τα προβλήματα για αργότερα, περιμένοντας ότι τότε θα τα αντιμετωπίσουν πιο εύκολα. Τούτο εδώ είναι επιχείρημα κατά ανάγκην, κατά του γρήγορου εκδημοκρατισμού. Το βιβλίο τούτο δεν είναι επίθεση κατά της δημοκρατίας αλλά κατά της υπερεξάπλωσής της.