Χαβιέρ Θέρκας
Στρατιώτες της Σαλαμίνας
Μτφρ. Ε. Λογοθέτη
εκδ. Πατάκης, σελ. 273
Με τους Ισπανούς δεν μας συνδέει μόνο το μεσογειακό ταμπεραμέντο. Ως γνωστόν, δέκα χρόνια ακριβώς πριν από τον δικό μας εμφύλιο σπαραγμό, η Ισπανία πέρασε πρώτη έναν ανάλογο εφιάλτη. Από το 1936 μέχρι το 1939 η χώρα πλημμύρισε από το αίμα των δικών της παιδιών που σφάζονταν μεταξύ τους. Οι βομβαρδισμοί των γερμανικών Στούκας, η συμμετοχή συγγραφέων όπως ο Οργουελ και ο Χέμινγουεϊ, ο φρικτός θάνατος των Λόρκα και Ματσάδο, και η τραγική κατάληξη που οδήγησε τη χώρα σε ένα σκοτεινό τούνελ από το οποίο άρχισε να βγαίνει σιγά σιγά στα μέσα της δεκαετίας του ’70, κατέστησαν τον ισπανικό εμφύλιο ένα ιστορικό γεγονός με διεθνή και διαχρονική ακτινοβολία.
Ακριβώς αυτό είναι το θέμα που επέλεξε ο Χαβιέρ Θέρκας, ένας όχι και τόσο γνωστός Ισπανός συγγραφέας έξω από τα σύνορα της πατρίδας του, για το βιβλίο του «Στρατιώτες της Σαλαμίνας». Το βιβλίο απέσπασε το κρατικό βραβείο στην Ισπανία και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες με επιτυχία.
Ξεχασμένο γεγονός
Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι ο Θέρκας επιλέγει να ασχοληθεί με ένα γεγονός δευτερεύουσας σημασίας από τον ισπανικό εμφύλιο, λησμονημένο ακόμα και από τους ίδιους τους Ισπανούς: την προσωπική ιστορία του Ραφαέλ Σάντσο Μάθας, συγγραφέα και ποιητή, ιδρυτή, ιδεολόγου και θεωρητικού της Φάλαγγας. Με επίκεντρο τη μυθιστορηματική διαφυγή του από το εκτελεστικό απόσπασμα των Δημοκρατικών και τη διάσωσή του από ομάδα χωρικών, ο Θέρκας μιλάει για μιαν ολόκληρη εποχή και πώς τα ματωμένα ίχνη της φτάνουν, αχνά αλλά σαφή σαν τις βαθιές πληγές, μέχρι τις μέρες μας.
Ακόμα περισσότερο, εστιάζει στην απίστευτη αντίδραση ενός πολιτοφύλακα, ο οποίος εντοπίζει τον φυγά Μάθας μέσα στο δάσος, τον σημαδεύει με το τουφέκι του αλλά την τελευταία στιγμή δεν τον πυροβολεί ούτε τον προδίδει στους συντρόφους του που βρίσκονται κοντά. Αυτή η μοιραία συνάντηση των βλεμμάτων των δύο θανάσιμων εχθρών και η άρνηση του ενός να ασκήσει την εξουσία του σε μια δεδομένη στιγμή, μαγνητίζει τον Θέρκας – και μαζί με αυτόν και τον αναγνώστη. Μέσα στην αποθέωση της βίας (τις μαζικές εκτελέσεις που διαπράττουν οι Δημοκρατικοί, παρότι υποχωρούν ηττημένοι) ένα βλέμμα, μια σιωπηλή χειρονομία, αρκεί για να ακυρώσει αυτήν τη βία, έστω και για μια στιγμή. Αυτή τη ματιά, το νεύμα, προσπαθεί να κατανοήσει και να αποτυπώσει ο συγγραφέας.
Σαν ντετέκτιβ
Για την ακρίβεια, η δράση του βιβλίου τοποθετείται στα μέσα της δεκαετίας του ’90: ο πρωταγωνιστής ονομάζεται και αυτός Χαβιέρ Θέρκας, είναι αποτυχημένος συγγραφέας και μέτριος δημοσιογράφος, ο οποίος μόλις έχει χάσει τον πατέρα του, η γυναίκα του τον έχει εγκαταλείψει, και έχει βυθιστεί στην κατάθλιψη.
Η ζωή του Θέρκας αλλάζει άρδην όταν μέσα από ένα ρεπορτάζ ρουτίνας ανακαλύπτει την απίστευτη ιστορία του Μάθας. Αμέσως στρώνεται στη δουλειά, κάτι ανάμεσα σε ιστορική και δημοσιογραφική έρευνα ή και έρευνα αστυνομικού ντετέκτιβ, αισθανόμενος ότι έχει βρει ένα εκπληκτικό θέμα για το επόμενο βιβλίο του.
Τον παρακολουθούμε κατά πόδας στις περιπλανήσεις του, στα διαβάσματά του, στις συναντήσεις με πρόσωπα και μάρτυρες, στις απογοητεύσεις του. Εχει όντως βρει το θέμα του αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο εύκολα: ξύνει παλιές πληγές και, εξάλλου, η εύρεση των πηγών γίνεται κάποτε μια σπαζοκεφαλιά. Γεγονότα που συνέβησαν πριν από εξήντα χρόνια, θεωρούνται από τους περισσότερους «αρχαία», σαν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας.
Εχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε το ολοκληρωμένο πόνημά του, ενταγμένο απόλυτα μέσα στο σώμα του βιβλίου, μόνο που όταν το ολοκληρώνει, νιώθει ότι κάτι λείπει. Νέες απογοητεύσεις και καταθλίψεις, νέες έρευνες. Δεν είναι σκόπιμο να αποκαλύψουμε πού τον οδηγεί η περιέργειά του και οι λογοτεχνικές του φιλοδοξίες στο τελευταίο και αποκαλυπτικό μέρος του βιβλίου, αυτό που συμπυκνώνει όλο τον πόνο, την ενοχή και το αίσθημα απώλειας που χαρακτηρίζουν ένα, κατά τα άλλα, χιουμοριστικό αλλά και βίαιο, περιπετειώδες βιβλίο.
Οι «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» ορίζονται στο εξώφυλλο ως μυθιστόρημα – παρότι βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα και πρόσωπα, όπως βεβαιώνει και το σχετικό σημείωμα του συγγραφέα. Πράγματι? η στρώση του πραγματολογικού υλικού δεν αναιρεί το γεγονός ότι τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο τον έχει ο μύθος, η επινόηση. Αν τον Θέρκας τον απασχολεί η ιστορική αλήθεια και η συλλογική μνήμη, την ίδια στιγμή παίζει κρυφτό με την ιστορική πραγματικότητα όχι για να αυθαιρετήσει εις βάρος της αλλά για να αναδείξει την βαθύτερη ουσία της. Λειτουργεί περισσότερο με το ένστικτο του μυθιστοριογράφου παρά με του ιστορικού, η ιστορική ακρίβεια όμως αποτελεί προϋπόθεση του στόχου του.
Συνεπώς, τα ζητήματα που εγείρει το βιβλίο του Θέρκας αφορούν όχι μόνο στον οδυνηρό χαρακτήρα της μνήμης, αλλά και στη δυσκολία να αφηγηθεί κανείς ένα γεγονός που πραγματικά συνέβη: νιώθει ότι βαδίζει πάνω σε κινούμενη άμμο. Οπως παραδέχεται ο ίδιος ο Θέρκας: «Ο συγγραφέας δεν γράφει αυτό που ξέρει αλλά αυτό που αγνοεί».