Φαντάζει δύσκολο να περιγραφούν φαινόμενα όπως η Χαριποτεριάδα -η οποία βρίσκεται ήδη στον πέμπτο από τους εφτά προαναγγελθέντες σταθμούς της- δίχως τη χρήση λέξεων της αγγλικής ή και τη ζορισμένη κατασκευή νέων τύπων στη δική μας γλώσσα. Ενα βιβλίο που πωλείται σε δεκάδες εκατομμύρια αντίτυπα δεν είναι απλώς μπεστ σέλερ, αφού ο όρος αυτός αδυνατεί να αποδώσει το μέγεθος της δημοφιλίας του ανά τον κόσμο? είναι πλανητοπώλητο, «blockbuster» ή κάτι τέτοιο: κάτι μυθικό, κάτι φαραωνικό. Πρόκειται επίσης για ένα «serial-book», δεδομένου ότι η συγγραφέας, η Σκοτσέζα Τζόαν Ρόουλινγκ, οφείλει -σύμφωνα με τα βαρύτιμα συμβόλαια που έχει υπογράψει- να παραδίδει έναν τόμο ανά δύο ή τρία χρόνια, ώσπου να συμπληρωθεί ο μαγικός αριθμός εφτά. Αν έχει έμπνευση ή όχι, δεν είναι το μείζον.
Ο φρέσκος πέμπτος τόμος («O Χάρι και το Τάγμα του Φοίνικα») προκάλεσε σάλο στη Βρετανία και ευρύτερα, έναν σάλο όχι απλώς προαναγγελμένο αλλά προδιαγεγραμμένο και προσκηνοθετημένο: όλα τα Μεγα-Μέσα επιστρατεύτηκαν (δωρεάν ή όχι δεν θα το μάθουμε ποτέ) για να μας προϊδεάσουν, να μας προετοιμάσουν, να εκμαιεύσουν την αγωνία μας, να την οξύνουν, ώστε να οδηγήσουν αξημέρωτα στρατιές φενακισμένων στα βιβλιοπωλεία. Ολη αυτή η υπόθεση -η διαφήμιση, το μάρκετινγκ, η «ενημέρωση», η τυχαία ανεύρεση κάποιων τυπογραφικών δοκιμίων και η ανεπιτυχής προσπάθεια πώλησής τους σε «λαϊκές» βρετανικές εφημερίδες, οι κλοπές αντιτύπων, τα παιδάκια με γυαλιά σαν του Χάρι Πότερ κτλ.- είναι τελικά περισσότερο μυθιστόρημα και από το καθαυτό μυθιστόρημα.
Αν η παγκοσμιοποίηση αναζητούσε τον ήρωά της θα τον έβρισκε στο πρόσωπο είτε του Χάρι Πότερ είτε του Ντέιβιντ Μπέκαμ, αφού και οι δυο τους είναι φαινόμενα της ίδιας τάξεως: φαινόμενα της εικόνας και αναλώσιμα της μαζικής κουλτούρας, ληξιπρόθεσμα, κι ας φαντάζουν αθάνατα. Στις φλέβες του ανθρώπινου όντος με το όνομα Ντέιβιντ Μπέκαμ δεν τρέχει περισσότερο αίμα απ’ ό,τι στις φλέβες του μυθιστορηματικού ήρωα Χάρι Πότερ, κι αυτό ακριβώς προσπάθησα να δείξω στις 20 Ιουνίου, σε ένα καθημερινό κειμενάκι υπό τον τίτλο «Ντέιβιντ Πότερ, Χάρι Μπέκαμ»: «O Ντέιβιντ Μπέκαμ είναι τόσο αληθινός όσο ακριβώς και ο Χάρι Πότερ: και οι δύο είναι κατασκευάσματα του σταρ σύστεμ, εξομοιωμένα, παρά την τόσο διαφορετική τους καταγωγή, που δηλώνει τον έναν σαν άνθρωπο, τον άλλον σαν ήρωα βιβλίων και (κυρίως αυτό) κινηματογραφικών ταινιών. Είναι πλάσματα προορισμένα να καταναλωθούν από εικονοφάγους, που ελάχιστη σχέση έχουν είτε με το ποδόσφαιρο είτε με την ανάγνωση (όσο ξέρω, ούτε ένα στα εκατό παιδιά που διάβασαν όλη τη χαριποτεριάδα, δεν προχώρησε σε άλλο βιβλίο). H μαζική κουλτούρα ξέρει να αλέθει τα πάντα, να τα μελώνει, να τους δίνει σχήμα, να τα κάνει να γυαλίζουν. Οπως γυαλίζουν όλα τα φο-μπιζού».
Ζήτημα πρώτον, λοιπόν, η φιλαναγνωσία (η λέξη «φιλαναγνώστης» υπάρχει από τον καιρό του Πλούταρχου τουλάχιστον, άρα μπορεί να ηχήσει νόμιμο και το μέχρι στιγμής αλεξικογράφητο ουσιαστικό). Πολλοί, και λογοτέχνες και εκπαιδευτικοί ανάμεσά τους, διατείνονται ότι, παρά τη μαζική υστερία και τη χειραγώγηση του οικουμενικού κοινού, και παρά το γεγονός ότι η εξιστόρηση των περιπετειών του Χάρι Πότερ δεν είναι ακριβώς λογοτεχνία, υπάρχει κάτι παρήγορο: ότι τα παιδιά (ή και οι κάπως μεγάλοι, όσοι ερεθίστηκαν από την πολλή συζήτηση και αγόρασαν έναν-δύο τόμους) που μπήκαν στο βασίλειο της ανάγνωσης με οδηγό τη Ρόουλινγκ, δεν θα φύγουν παρά θα μείνουν εκεί και θα αναζητήσουν «ωριμότερα» αναγνώσματα.
Κι όμως, η όρεξη για διάβασμα αποδείχθηκε δίχως ρίζες: Οι αναγνώστες του Χάρι Πότερ, στη συντριπτική τους πλειονότητα, παρέμειναν αναγνώστες του Χάρι Πότερ, εκτός από τους ελάχιστους που, αναμένοντας τον επόμενο τόμο, συντήρησαν το ενδιαφέρον τους με άλλες ιστορίες μαγικού/υπερφυσικού περιεχομένου. Κι αυτό ακριβώς θα έπρεπε να αναμένουμε, ότι δηλαδή η ποτερομανία δεν θα ωρίμαζε σε πάθος για το διάβασμα εν γένει, για τον ίδιο λόγο που δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι ένας φανατικός του Ολυμπιακού ή του Παναθηναϊκού θα γίνει, ακριβώς χάρη σ’ αυτόν το φανατισμό του, λάτρης του αθλητικού πνεύματος εν γένει, ή ότι οι παθιασμένοι με τον κινηματογραφικό «Τιτανικό» (που τον είδαν είκοσι και τριάντα φορές) ή με τα ριάλιτι σόου θα γίνουν υποχρεωτικά λάτρεις του Φασμπίντερ και του Μπέργκμαν. Από πού κι ώς πού;
Αυτό που εμείς, με την ενήλικη αφέλειά μας, το εννοούμε σαν «ωρίμαση», οι φανατικοί οπαδοί το εννοούν όχι απλώς σαν μετατόπιση αλλά σαν πτώση και σαν προδοσία. Γι’ αυτούς οι περιπέτειες του Χάρι Πότερ δεν είναι ένα είδος που ανήκει στο ευρύτερο γένος της γραφής και της ανάγνωσης (ακριβώς όπως η «ομάδα μας» δεν είναι ένα είδος που ανήκει στο ευρύτερο γένος του αθλητισμού), αλλά μια ήπειρος ξεχωριστή, αυτάρκης, εξαιρετική -ένας άλλος πλανήτης. Χονδρικώς, ο αναγνώστης του Χάρι Πότερ είναι φίλος της ανάγνωσης όσο -και όπως- και ο θρήσκος που έχει τη Βίβλο κάτω από το μαξιλάρι του. Και εν πάση περιπτώσει είναι πάντοτε πιο πιθανό να περάσει κανείς από την ανάγνωση του Ντοστογιέφσκι, λόγου χάρη, στα βίπερ και στα καουμπόικα (ας πούμε με το θερινό πρόσχημα της χαλάρωσης ή της αδάπανης κι άκοπης ανάγνωσης), παρά από τα βίπερ στον Ντοστογιέφσκι.
Ζήτημα δεύτερον, η λογοτεχνία. Και σασπένς έχουν οι περιπέτειες του Χάρι Πότερ και χιούμορ και μια πλοκή ικανή να αυτοναναπαράγεται επ’ άπειρον (αφού πάντοτε το κακό θα βρίσκει τον τρόπο να «ανασταίνεται»), και κάποιους ήρωες εκκρεμείς επί των ορίων, ανάμεσα στο εκ φύσεως ενάρετο και στο επίσης εκ φύσεως αισχρό. Αλλά αν όλα τούτα αρκούσαν για να χαρακτηριστεί λογοτεχνικό ένα βιβλίο, τότε θα συγκαταλέγαμε στη λογοτεχνία και τα μυριάδες ανοστολογήματα που κατακλύζουν την ημεδαπή και την αλλοδαπή αγορά. Πρόκειται απλώς για μια μορφή μαζικού βιβλίου (λαϊκού, με την έννοια που έχει η λέξη αυτή όταν τη χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε κάποιου είδους εφημερίδες), προσαρμοσμένη στην παιδική και νεανική αγορά, σε μια ηλικία που το σύμπαν της, μονοκαλλιεργημένο από τη βιομηχανία της εικόνας, κατοικείται σχεδόν αποκλειστικά από υπερανθρώπινα και εξωανθρώπινα πλάσματα.
Ο μύθος (που επιχειρεί να μας πείσει ότι σε όλους μας αντιστοιχεί μια ευκαιρία κι ότι κανείς δεν πάει χαμένος στον «καλύτερο των δυνατών κόσμων», δηλαδή τον δυτικό κόσμο μας) λέει ότι η Τζόαν Ρόουλινγκ έγραφε, άνεργη κι άφραγκη, με το μολύβι της στα καφενεία της πατρίδας της. Κι αν στην πρώτη της συγγραφική περίοδο το κύριο όπλο που συντρόφευε το μολύβι της ήταν ένα τεράστιο μίξερ, μέσα στο οποίο ανακάτευε με βουλιμία και κάποια προπέτεια τους μύθους και τα παραμύθια όλων των λαών κι όλων των εποχών, μετά την καθοριστική για τη μοίρα του Χάρι Πότερ εμπλοκή της κινηματογραφικής βιομηχανίας (η οποία έχει ήδη παραγάγει τη «Φιλοσοφική λίθο» και την «Κάμαρα με τα μυστικά»), η συγγραφέας, χωρίς να παρατήσει το μίξερ, άρχισε να γράφει με την κάμερα, κι όχι πια με μολύβι ή στον υπολογιστή. Γράφει εικόνες, και τις γράφει όπως θα τις έγραφαν οι χολιγουντιανοί σεναριογράφοι, από το «ερμηνευτικό» βλέμμα των οποίων έχει επηρεαστεί και η ίδια: οι ήρωές της δεν είναι πια (μόνο) δικοί της.
Ζήτημα τρίτον, η εποχή μας, η Νέα Εποχή (όπως θέλει να αυτοαποκαλείται, σαν τόσες άλλες πριν από αυτήν). Το δόγμα λοιπόν των χρόνων μας, κινηματογραφικώς επικυρωμένο, συνοψίζεται στη φράση «η αλήθεια υπάρχει εκεί έξω» (στο υπερδιάστημα με τους ούφους), η οποία έλκει ως συμπληρωματική της τη φράση «η αλήθεια υπάρχει εκεί κάτω», είτε στην Κάτω Γη, την «εσωτερική» που, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, υπάρχει κάτω από τα πόδια μας, και ψάχνουν μανιωδώς να βρουν την απόρρητη είσοδο σε κάποιον από τους δύο πόλους, είτε στα κάτω κάτω του ανθρώπινου πνεύματος και του ανθρώπινου ψυχισμού, εκεί όπου θεριεύουν οι βασιλίσκοι και τα λοιπά αποφώλια τέρατα που ενσαρκώνουν το Κακό.
Η Νέα Εποχή λοιπόν και οι «μαγκ» της (οι σκέτοι άνθρωποι, οι μη μάγοι, κατά την ορολογία της Ρόουλινγκ) υποτίθεται πως έχουν μεγάλη ανάγκη τον αποκρυφισμό, το υπερφυσικό, τη μαγεία, το εξωλογικό, το ερεβώδες. Κι αυτό ακριβώς προσφέρει, επιμελημένο, καλά συσκευασμένο και σποραδικώς χαριτωμένο, ο παγκοσμιοποιημένος Χάρι Πότερ. Ως εκ τούτου, οι βολές εναντίον του εκ μέρους των εκπροσώπων διαφόρων θρησκειών ελάχιστα μας αφορούν, για τον λόγο ότι η πρωταρχική έγνοια των διαμαρτυρομένων είναι μήπως χάσουν το μονοπώλιο του υπερφυσικού και του εξωλογικού. Ούτε «όργανο του Σατανά» είναι ο Χάρι Πότερ αλλά ούτε και το μαγικό που θα κάνει να ανθήσει το δύσκολο δέντρο της ανάγνωσης.