Στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν μόλις είχε παιχτεί ή ακόμη παιζόταν το μέλλον της ευρωπαϊκής μουσικής, ένας ποιητής ακούγοντας την πλούσια, πολυφωνική μουσική του Παλεστρίνα, αναφώνησε ότι «είναι οι πύλες του Παραδείσου». Τρεις αιώνες αργότερα, ένας άλλος ομότεχνός του παρασυρμένος από τα θεόρατα κύματα μιας συμφωνίας του Μπετόβεν, ανέκραξε ότι στην ορμή τους εκδηλώνεται η ίδια η ανθρωπότητα στην ουσία της και η κατεύθυνσή της. Και πιο πρόσφατα, ο τρομπετίστας της κουλ τζαζ Μάιλς Ντέιβις, αποφάνθηκε ότι η «κλασική μουσική είναι παλιατσαρία».
Ξεκαθάρισμα εννοιών
Τα όσα ακολουθούν, απλώς επιχειρούν να ξεκαθαρίσουν, όσο μπορούν, τα πράγματα, δίχως αξιώσεις επιβολής του ενός πάνω στο άλλο, ότι η μία μουσική είναι αναγκαιότερη από την άλλη, πολιτικώς ορθή ή όχι. κύριας σημασίας είναι να εξακολουθούν οι άνθρωποι να εκφράζονται μουσικά. Αλλά εξίσου σημαντικό είναι ότι άλλες οι αξίες της μιας μουσικής και άλλες της άλλης.
Ο Τζούλιαν Τζόνσον είναι συνθέτης και συγγραφέας και με το νέο βιβλίο του «Ποιος χρειάζεται την κλασική μουσική; Πολιτιστική επιλογή και μουσικές αξίες» (Οξφορντ, 152 σελίδες, 18,99 στερλίνες) προσπαθεί να βάλει τα πράγματα σε μια λογική τάξη.
Γιατί στην εποχή μας η κλασική μουσική όσο και η κλασική τέχνη γενικότερα, έχουν φθάσει να βρίσκονται σε θέση άμυνας, κινδυνεύοντας να περιθωριοποιηθούν και οι δύο σε μια εκλεκτή είναι αλήθεια, αλλά μουσειακή θέση. Εκεί όπου καταφεύγει ο στοχασμός διωκόμενος από τις εύκολες συγκινήσεις της μόδας και της εντυπωσιακότητας. Για τον συγγραφέα ο κυρίαρχος πολιτισμός είναι οπλισμένος με τις αξίες της νιότης, αμεσότητα και πρωτοτυπία. Προσανατολισμένος προς την κατανάλωση και τη διαφήμιση, απορρίπτει μια πιο σύνθετη (στοχαστική) ανταπόκριση, ως παλιομοδίτικη, ελιτίστικη και δυσπώλητη.
Και η κλασική μουσική που επιβάλλει μια τέτοια ανταπόκριση (η οποία, όμως, σε παλιότερες εποχές, μπορεί να είχε και την ακραία μορφή ταραχών, όπως στην πρεμιέρα της «Ιεροτελεστίας της άνοιξης» του Στραβίνσκι), έκανε ένα μοιραίο λάθος κρίσης, να υιοθετήσει τα όπλα του αντιπάλου. Πέφτοντας έτσι, καθώς γράφει ο «Εκόνομιστ», στην παγίδα του. Την παγίδα της ευκολίας. Στις λίστες πωλήσεων της κλασικής μουσικής, βλέπει κανείς να κυριαρχούν τα εύκολα ακούσματα, συμπιλήματα, ανίερες συμμείξεις συνοδευτικές μουσικές ταινιών ή πολιτικών εκστρατειών με νέους φωτογενείς ερμηνευτές μέτριου ταλέντου. H κλασική μουσική προσπάθησε να γίνει μόδα από μόνη της, όπως δείχνει και η πρόσφατη ζωντανή ηχογράφηση της 5ης Συμφωνίας του Μάλερ με τον Σάιμον Ρατλ και τη Φιλαρμονική του Βερολίνου.
Οι μόδες όμως έχουν να κάνουν περισσότερο με τα μέσα παρά με την ουσία. Και είναι πολλοί εκείνοι που δηλώνουν ότι τους αρέσει η κλασική μουσική, αποβλέποντας στο ίματζ που προσφέρει ο ελιτισμός της δίχως να καταβάλουν καμία σοβαρή προσπάθεια να κερδίσουν τον πνευματικό πλούτο της.
Κάποτε η κλασική μουσική ακουγόταν στην Ευρώπη, σήμερα σε όλο τον κόσμο και αυτό είναι μεγάλο κέρδος. Αλλά και δίκοπο μαχαίρι? για την ακρίβεια, δίκοπο μαχαίρι είναι για τον συγγραφέα, το στέρεο σύστεμ και η ηχογράφηση που δίνει στον ακροατή τη δυνατότητα να καταστρέφει, πατώντας ένα κουμπί, μια μουσική σύνθεση (κατασκευή), επιλέγοντας να ακούσει από αυτήν ό,τι ζητούν τα αισθήματά του της στιγμής.
Σώμα και νους
Σημασία έχει, ειπώθηκε πρωτύτερα, να εκφράζεται ο άνθρωπος μουσικά. Ομως, άλλη είναι η μία μουσική έκφραση κι απόλαυση και άλλη η άλλη. H μια, η εύκολη μουσική, η καταναλωτική, η ποπ, προσφέρει μελωδία, αρμονία, ρυθμό, η άλλη, η κλασική, τα ίδια, αλλά μαζί με τα νοήματα που αποκτούν στην επεξεργασία τους από το χέρι ενός δασκάλου.
Σε αυτήν την περίπτωση πρόκειται για μια ψυχοδιανοητική εμπλοκή συνθέτη και ακροατή. H κλασική μουσική πέρα από έκφραση είναι η σύνθετη και η μοναδική πλήρωση της προσωπικότητας, προερχόμενη από την έντονη σχέση μεταξύ του διανοητικού και σωματικού στοιχείου, του πνευματικού και του υλικού, του πράγματος και της υπέρβασής του μέσω του στοχασμού. Και τούτο συμβαίνει από τον Παλεστρίνα, τον Μπαχ, έως τον Μπετόβεν, τον Αλμπαν Μπεργκ και τη Σοφία Γκουμπαϊντουλίνα. Στη μουσική τους ο άνθρωπος καταλαβαίνει τον εαυτό του σαν άνθρωπο και σαν την υπέρβασή του, μέσα από το αίσθημα, τη σκέψη και τη φαντασία.