William Styron – Θέα στο σκοτάδι. Χρονικό μιας τρέλας
Μτφρ. Π. Ισμυρίδου – Εκδ. Ποταμός, σελ. 128
Μία από τις μεγαλύτερες ανοησίες που έχουν ειπωθεί είναι ότι η αυτοκτονία είναι απλώς μια πράξη δειλίας. Αυτός ο αβασάνιστος ισχυρισμός προέρχεται συνήθως από ανθρώπους οι οποίοι «δεν ένιωσαν ποτέ τον σεισμό μέσα στο αίμα τους». Είναι αυτοί οι ίδιοι που δεν μπορούν να δικαιολογήσουν τους ανθρώπους που καταφεύγουν στα ναρκωτικά ή σε άλλες ουσίες και φυγές.
Ο Αμερικανός συγγραφέας Ουίλιαμ Στάιρον (γενν. το 1925) δεν είναι ένας από αυτούς. Ο Στάιρον, γνωστός στην Ελλάδα δυστυχώς μόνο από την «Εκλογή της Σόφι» -κι αυτό μέσα από την κινηματογραφική μεταφορά του 1982, που έδωσε το Οσκαρ ερμηνείας στη Μέριλ Στριπ- έφτασε στα πρόθυρα της αυτοκτονίας όταν καταλήφθηκε από κατάθλιψη.
Οπως γράφουν οι ψυχίατροι Ανρί Λο και Τιερί Γκαγιαρντά στο «Η κατάθλιψη» (εκδ. Π. Τραυλός), «η κατάθλιψη είναι ένας πιστός «σύντροφος» της ανθρωπότητας. Η ιστορία της αρχίζει με το χυμώδες μοντέλο της μελαγχολίας, όπως περιγράφεται από τον Ιπποκράτη, πέντε αιώνες προ Χριστού […] Τον Μεσαίωνα […] συχνά συγχέονταν η καταθλιπτική διάθεση και η διαβολική επιρροή». Εξάλλου, το κλασικό, αριστουργηματικό έργο του Ρόμπερτ Μπέρτον, «Ανατομία της μελαγχολίας» (1621), είναι μία πολυσχιδής μελέτη πάνω στη μελαγχολία ως τρέλα. Επί του προκειμένου, η κατάθλιψη κατέλαβε τον Στάιρον σε μια εποχή που απολάμβανε πλέον τις δάφνες της συγγραφικής του δόξας, τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη. Διόλου τυχαία, ο υπότιτλος του βιβλίου του Στάιρον είναι «Χρονικό μιας τρέλας».
Ο πόνος της πραγματικότητας
Ηταν το 1985 όταν ο Στάιρον έφτασε στο χείλος του γκρεμού, σε εκείνο το σημείο που με ένα μικρό βηματάκι θα βρισκόταν στην άβυσσο και που χρειαζόταν ένα τεράστιο άλμα για να σωθεί. Τελικώς, έκανε το μεγάλο άλμα και σώθηκε. Την εμπειρία του αυτή τη μετέφερε σε άρθρο που δημοσίευσε στο περιοδικό Vanity Fair το 1989, για να την εκδώσει την επόμενη χρονιά σε βιβλίο, σε εκτενέστερη μορφή.
Ο Στάιρον διηγείται πως έχασε τον ύπνο του και έγινε ένας λυπομανής, ενώ και η απλή καθημερινότητα μετατράπηκε σε ένα πραγματικό μαρτύριο. «Αισθάνομαι την πραγματικότητα με σωματικό πόνο», έγραφε κάποτε ο Καρυωτάκης, για να προσθέσει: «Αλγεβρικές εξισώσεις τα βήματά μου», περιγράφοντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, και μέσα σε μία μόνο φράση, την κατάσταση που απασχολεί εδώ τον Στάιρον.
Ο Αμερικανός συγγραφέας αναφέρεται επίσης στην επίδραση που είχε πάνω του η γραφή του Καμί, κυρίως ο «Μύθος του Σίσυφου», όπου ο κορυφαίος Γάλλος συγγραφέας πραγματεύεται το θέμα της αυτοκτονίας, ως το θεμελιώδες φιλοσοφικό ζήτημα. Θυμάται επίσης φίλους, επώνυμους και μη, οι οποίοι υπήρξαν «ιδανικοί αυτόχειρες» (από τον Πρίμο Λέβι και τον Τσέζαρε Παβέζε μέχρι τη Βιρτζίνια Γουλφ και άλλους), όπως και τους δικούς του λογοτεχνικούς ήρωες, πολλοί από τους οποίους θέτουν τέρμα στη ζωή τους.
Πέρα από ένα απλό χρονικό, όμως, το σύντομο αυτό και καλαίσθητο εκδοτικά βιβλίο είναι και μια απόπειρα καταγραφής των προβληματισμών του συγγραφέα πάνω σε κλινικά θέματα που σχετίζονται με την κατάθλιψη, όπως επίσης την επιλογή του όρου «κατάθλιψη», τον οποίο ο ίδιος αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό, προτιμώντας τη λέξη «μελαγχολία» ή, ακόμα καλύτερα, «θύελλα στον εγκέφαλο».
Ανεξερεύνητο μυστήριο
Είτε ως μποντλερικό spleeείτε ως «καθαρό ennui ή το taedium vitae», κατά τον Ντε Κουίνσι, είτε ως «μέλαινα χολή» του Ιπποκράτη, η κατάθλιψη είναι για τον Στάιρον ένα «ανεξερεύνητο μυστήριο»: αυτό το τρομακτικό αίσθημα όταν συνέρχεσαι από τον νυχτερινό ύπνο και αρχίζεις να υποφέρεις πριν καν ανοίξεις τα βλέφαρά σου? η αίσθηση της απίστευτης διαστολής του χρόνου με αποτέλεσμα να έχεις μια τόσο πλήρη συναίσθηση της ύπαρξής σου (αδύνατο να ξεχαστείς, όπως τα παιδιά μέσα στο παιχνίδι τους) που δεν αισθάνεσαι πια παρά μόνον μια ανεξήγητη αηδία, κι από την άλλη, στις πιο ακατάλληλες στιγμές, να βιώνεις τον χρόνο σαν ένα ιλιγγιώδες βίντεο-κλιπ, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο λόγο, το άγχος να «χτυπάει κόκκινο» και να ακολουθεί η δυσφορία, η δυσκολία στην αναπνοή, ακόμα και η δύσπνοια. Η παντελής απουσία του παρόντος, η κυριαρχία ενός μόνιμα κακοφορμισμένου παρελθόντος και η απειλή του επερχόμενου μέλλοντος: να είσαι ο άνθρωπος της στοιχειωμένης μνήμης ή της νοσταλγίας και ο άνθρωπος της προσμονής. Οχι όμως ο άνθρωπος που ζει το παρόν. Η μεθυστική αδράνεια του να κοιτάς για ώρες το ταβάνι, η ευθραυστότητα πανταχού παρούσα, μέσα σου και γύρω σου, και ένας ακατανίκητος φόβος απέναντι στο σώμα σου και στην παραμικρή πάθησή του.
Οχι ότι δεν υπάρχει ένας κάποιος ναρκισσισμός στους καταθλιπτικούς -κυρίως στους κατά φαντασίαν καταθλιπτικούς που συγχέουν την οκνηρία με αυτό το αφόρητο αίσθημα της ανηδονίας: της ανικανότητας να αισθανθείς την παραμικρή ευχαρίστηση.
Με αφοπλιστική ειλικρίνεια και αμεσότητα ο Στάιρον καταθέτει τη δική του μαρτυρία: μια κάθοδος σε μια προσωπική κόλαση που μας αφορά όλους μας όμως. Η κατάθλιψη εξάλλου είναι η «Αρρώστια του αιώνα» -του προηγούμενου και, σίγουρα, του τωρινού.