O Ηλίας A. Τσιτσέλης, «δημοσιογράφος, λαογράφος και ιστοριοδίφης» -όπως ο ίδιος ορίζει την ιδιότητά του- είναι ο συγγραφέας του έργου «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα» που αποτελεί το ριζιμιό λιθάρι πάνω στο οποίο στηρίζεται μέχρι σήμερα κάθε προσπάθεια θεώρησης της καθόλου κεφαλληνιακής γραμματείας. Τώρα, επισημαίνεται και υπογραμμίζεται και η εθνική διάσταση του έργου του.
Γνήσιο τέκνο των καιρών του ο Ηλίας A. Τσιτσέλης (1850 – 1927) προσδίδει στην ιστορία, την εθνολογία και τη λαογραφία την ιδιότητα αρωγού («διά του φωτός και του κύρους της αληθείας») τού δολίως υπονομευομένου τότε Ελληνισμού. Την ανίχνευση και κατάδειξη του ευρύτερα εθνικού χαρακτήρα του έργου του Τσιτσέλη την οφείλουμε στον αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών Γεώργιο N. Μοσχόπουλο, ο οποίος ανέλαβε το κοπιώδες επιστημονικό εγχείρημα να οργανώσει, να συγκροτήσει σε σώμα και να δημοσιεύσει -με τη συνδρομή των Δήμων Αργοστολίου και Παλικής- τον ανέκδοτο τρίτο τόμο των «Κεφαλληνιακών Συμμίκτων». Στον υπό έκδοση τόμο περιλαμβάνονται το εκ 12.000 και πλέον λημμάτων «Γλωσσάριον Κεφαλληνίας», το «Λεξιλόγιον Ξένων και Ξενοφανών Λέξεων της εν Κεφαλληνία Λαλουμένης» και πλειάδα λαογραφικών καταλοίπων με δημοτικά τραγούδια, δεισιδαιμονίες, ξόρκια και παροιμίες της Κεφαλληνίας, συστηματική καταγραφή των οποίων μας είχε προσφέρει πριν από μισόν αιώνα ο σοφός λαογράφος του Γένους Δημήτριος Σ. Λουκάτος.
Ο καθηγητής Μοσχόπουλος προτάσσει πολυσέλιδη εισαγωγή, το πρώτο μέρος της οποίας υπό τον τίτλο «Επτανησιακή Ιστοριογραφία» συνιστά αυτοτελή εργασία. Από αυτήν και συγκεκριμένα από το τρίτο της κεφάλαιο με τίτλο «O Ηλίας A. Τσιτσέλης και η συμβολή του στην τεκμηρίωση για την ιστορική συνέχεια του έθνους» προδημοσιεύουμε σήμερα χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
Ο Ηλίας Τσιτσέλης είναι μία από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις των Επτανησίων ιστοριογράφων, που ενώ ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με την Κεφαλονιά, κατόρθωσε -νομίζω- να ξεπεράσει τα όρια της τοπικής ιστορίας και να συνδεθεί με τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. […] Με τη ζωή και το έργο του καλύπτει μια από τις κρισιμότερες περιόδους της ελληνικής (αλλά και της τοπικής επτανησιακής) ιστορίας (1850-1927), από την Ενωση της Επτανήσου με την Ελλάδα (1864) ώς την εθνική συμφορά του 1897, τους βαλκανικούς πολέμους και τον πρώτο παγκόσμιο.
Ο Τσιτσέλης παρακολουθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις συντελούμενες στον ελλαδικό χώρο κοινωνικές και πνευματικές μεταβολές, που αναφέραμε παραπάνω, και συμμετέχει με ολόκληρο το έργο του στην πνευματική (εθνική) κίνηση της εποχής του για την τεκμηρίωση της ιστορικής συνέχειας του έθνους μας. Δεν προβαίνει βέβαια σε βαθύτερες θεωρητικές, πολιτικές ή κοινωνικές αναλύσεις. Μένει πάντοτε ένας γνήσιος ιστοριοδίφης της τοπικής ιστοριογραφίας, της λαογραφίας και της γλώσσας, τις οποίες όμως υπηρετεί με ακρίβεια, πληρότητα και συνέπεια, και με επιστημονικό ήθος, που τεκμηριώνεται και από πλούσια και συχνότατα αξιόλογη βιβλιογραφία. O ίδιος εξάλλου, αυτοβιογραφούμενος στον πρώτο τόμο των Κεφαλληνιακών Συμμίκτων, υπογραμμίζει την επιστημονική ιδιότητά του: «Τσιτσέλης Ηλίας. Εκ Ληξουρίου, υιός Αγγέλου και Ρεγγίνας Πινιατόρου, γενν. το 1850 εν Πλατυμπόρω. Δημοσιογράφος, λαογράφος και ιστοριοδίφης». […]
O Τσιτσέλης έχει σαφέστατη γνώση της ειδοποιού διαφοράς του ιστορικού από τον ιστοριοδίφη. Γνωρίζει ότι το υλικό, που συλλέγει και δημοσιεύει, παραπέμπει αυτόματα στη μεθοδολογική ανάγκη της περαιτέρω επεξεργασίας σε θεωρητικό πεδίο για τη συναγωγή των ιστορικών (κοινωνικών, πολιτικών κ.ά.) συμπερασμάτων. Και κατανοεί την υψηλή σημασία αυτής της επέκεινα επιστημονικής διεργασίας για το έθνος, που είναι, ωστόσο, κατά τον ίδιο, το έργο του ιστορικού. Από αυτήν εξάλλου την επιστημονικά, a priori, τελεολογική διαδικασία προκύπτει, πάλι κατά τον Τσιτσέλη, η ιδιαίτερη σημασία του προαπαιτούμενου ιστοριοδιφικού έργου: «Πάσα χώρα ελληνική (σημειώνει) δέον να τύχη ειδικού ιστοριοδίφου και λαογράφου και εισφέρη κεφάλαια εις το γενικόν της εθνικής ιστορίας και λαογραφίας ταμείον, ίνα από τούτου αντλήση όσας οίον τε πλείους και βασίμους ειδήσεις, εκκαθαρίζων, κρίνων και ταξινομών ο εθνικός ιστορικός και πας άλλον οργών προς την αλήθειαν».
Ο συγγραφέας των Κεφαλληνιακών Συμμίκτων θεωρεί το έργο του ιστοριοδίφη (και λαογράφου) εθνικώς σωτήριο. Γνώστης των ευρύτερων πολιτικών (εθνικών) πραγμάτων της εποχής του και των περιπετειών του έθνους μας από τα Βαλκάνια και τον Αίμο ώς την απέναντι Μικρασία, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την εθνική μας κληρονομιά και την ταυτότητα του έθνους. Και γίνεται εθνικός βάρδος όχι με ποιητικές εξάρσεις, αλλά με τη δωρικότητα που υπαγορεύει το είδος της ιστοριοδίφησης με την ευρύτερη έννοια του όρου: μέσα από τη λέξη και τη φράση, από τον τοπικό λεκτικό ιδιωματισμό, από το ιδιαίτερο τοπικό έθος, από τα στοιχεία δηλαδή που συνιστούν και διαφυλάττουν την ταυτότητα του έθνους κατά τις κρίσιμες περιόδους μεθοδευμένων προσπαθειών που στοχεύουν συχνά στην εθνική αλλοτρίωση και περαιτέρω σε γεωγραφικές-εθνικές ανακατατάξεις. O ίδιος, προλογίζοντας το όλο έργο του στον πρώτο τόμο των Κεφαλληνιακών Συμμίκτων, αποκαλύπτει τις γνώσεις του για την εποχή του και υπογραμμίζει την ενσυνείδητη αποστολή του για την αντιμετώπιση, με πνευματικά μέσα, των εκάστοτε μεθοδευομένων εις βάρος του έθνους: «Εν ταις του Αίμου χώραις επίμονος διεξάγεται πάλη μεταξύ διαφόρων εθνοτήτων διεκδικουσών την χώραν εκείνην, και ο Ελληνισμός δολίως υπονομεύεται και απειλείται επικινδύνως, αν μη και η ιστορία, η εθνολογία και η λαογραφία προσέλθωσιν αυτώ αρωγοί διά του φωτός και του κύρους της αληθείας». Και αμέσως παρακάτω: «Τα όρια του Ελληνισμού δεν είναι ακριβώς γνωστά, η Μικρασία μάλιστα μόλις προ ολίγων ετών ήρξατο ερευνωμένη προσηκόντως υπό φιλιστόρων και λογίων Ελλήνων. Και πνεύμα λοιπόν ανωτέρων ευγενών ιδεωδών οδηγησάτω ημάς ερρωμενέστερον εις γνώσιν και επισκόπησιν του εθνικού πολιτισμού, εν πάσαις αυτού ταις απόψεσι και λεπτομερείαις. Και διά των όπλων της ειρήνης προασπίσωμεν το μέλλον της κοινής πατρίδος».
Αμείωτη αλληλογραφία
Ενα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο, που επισημαίνεται ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Τσιτσέλη, είναι η διαπιστούμενη οργάνωση της σκέψης στα γραπτά του, η πυκνότητα του ύφους, η ορθολογιστική επιλογή και δημοσίευση των στοιχείων που αντλούνται από τις ανέκδοτες πηγές (αρχεία και αρχειακές συλλογές), αλλά και από αυτήν την έγκυρη και δυσεύρετη σήμερα ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. […].
Τη διακεκριμένη θέση του Ηλία Τσιτσέλη μέσα στην επτανησιακή ιστοριογραφία βεβαιώνει […] το πλήθος των επιστολών συγχρόνων του λογίων, που ανέκδοτες ακόμη φυλάσσονται στο Αρχείο του (στα κατάλοιπά του), στο Ληξούρι. Μέσα σε αυτήν την αξιόλογη αλληλογραφία επισημαίνονται μεγάλα ονόματα της εποχής του. Ιστοριογράφοι, λαογράφοι, γλωσσολόγοι, Ελληνες (συχνά Επτανήσιοι) και ξένοι, γράφουν στον Ηλία Τσιτσέλη, στο Ληξούρι, και ζητούν πληροφορίες ή παρέχουν αντίστοιχα σε αυτόν. […].
Πλαισιωμένος ο συγγραφέας του τρίτομου έργου των Κεφαλληνιακών Συμμίκτων από όλο αυτόν τον πνευματικό κόσμο της εποχής του και συνεργαζόμενος με αυτόν, αξιοποιεί οπωσδήποτε, με περισσότερη ακρίβεια και βεβαιότητα, την ερευνητική παραγωγή του, αλλά κυρίως ενισχύει και θεμελιώνει την ευρύτερη (υπερεπτανησιακή) εθνική γραμμή ολόκληρου του έργου του? μια γραμμή, που παραπέμπει στην αναζήτηση των αρχών του νεότερου Ελληνισμού και των τεκμηρίων του ενιαίου ελληνικού βίου.
Αναζητεί, λοιπόν, και ο Τσιτσέλης, όπως και ο Λευκάδιος Σπυρίδων Ζαμπέλιος και ο Νικόλαος Πολίτης στη μητροπολιτική Ελλάδα, αλλά και τόσοι άλλοι, αυτά τα τεκμήρια στις παραδόσεις, στα δημοτικά τραγούδια και κυρίως στη γλώσσα. Είναι απόληξη ακριβώς της συνεργασίας του Κεφαλονίτη ιστοριοδίφη με όλο αυτόν τον πνευματικό κόσμο της εποχής του η προμετωπίδα στο «Λεξιλόγιον ξένων και ξενοφανών λέξεων», στο περιεχόμενο της οποίας κυριαρχεί η πρωταρχική σημασία της γλώσσας: «Θέλεις να μάθης όσον οιόν τε ακριβώς την ιστορίαν και τον χαρακτήρα ενός λαού; Ερεύνησον προπάντων την γλώσσαν του. Αι λέξεις πολλά λαλούσι και φωτίζουσιν ικανώς τας σκοτεινάς σελίδας του παρελθόντος. Συλλέγωμεν λοιπόν τας λέξεις. Φιλοσοφήσωμεν επ’ αυτών. Είναι τούτο έργον εξαιρέτως εθνικόν».