O Μποντλέρ έχει γράψει: «άνθρωπε ελεύθερε, πάντα θα λατρεύεις τη θάλασσα». Από τα πολύ παλιά χρόνια, αν συμπεριλάβει κανείς και τις τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, οι άνθρωποι προσπάθησαν να αποδώσουν τη θάλασσα ζωγραφικά, τη δύναμη και την τρυφερότητά της. Στην εποχή των ρομαντικών, η ιδέα της θάλασσας ως υπερβατικού στοιχείου βρήκε την ανώτερη έκφρασή της στις θαλασσογραφίες του Τέρνερ και στο έργο του Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ, «O καλόγερος στην ακροθαλασσιά». Ενας απέραντος ουρανός, μια απέραντη θάλασσα, μια απέραντη αμμουδιά και ένας άνθρωπος, μηδαμινός, αναμέταξύ τους.
Ατενίζοντας το αχανές
Το έργο του Φρίντριχ με τη μοναδική, ανυπεράσπιστη ανθρώπινη φιγούρα, μέσα στα στοιχεία της φύσης, προσπάθησε να ανασυνθέσει με τον τρόπο του, ο γλύπτης Αντονι Γκόρμλι στην ακτή Ντε Παν του Βελγίου, την ώρα της παλίρροιας. Το δικό του έργο, με τίτλο «Ενας άλλος τόπος» ήταν μια τεράστια, ανθρώπινη γλυπτή μορφή κατάντικρυ στη θάλασσα, που έμοιαζε να βαδίζει προς αυτήν και να χάνεται κάτω από τα κύματα της παλίρροιας. Εμφανίστηκε ώρες αργότερα, όταν η θάλασσα αποτραβήχτηκε, ζωντανός πάνω στην άμμο. Εριξε άλλη μια, τελευταία ματιά στην απεραντοσύνη πριν τα νερά που επανέρχονταν τον ξανακαταπιούν.
Σε μιαν άλλη ακτή του Νιούπορτ, ο επίσης σύγχρονος καλλιτέχνης Ζαν Φαμπρ οδηγούσε μια τεράστια, μεταλλική χελώνα πάνω στο μάκρος της ακτής, από τη μιαν άκρη της ώς την άλλη, ονομάζοντας την εγκατάσταση «Γυρεύοντας την ουτοπία».
Οι δύο αυτές εκδηλώσεις, μαζί με άλλες που τελούνται κατά μήκος των 67 χιλιομέτρων ακτών του Βελγίου, είναι μέρος μιας θερινής, ζωντανής έκθεσης, ονομασμένη «Μποφόρ 2003» από τη μονάδα μέτρησης της δύναμης του ανέμου. Τις συνδέει ένα «τραμ τέχνης», όπως έχει βαφτιστεί που η γραμμή του τελειώνει στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Οστάνδης, όπου σε μια έκθεση τιτλοφορημένη «Αντίκρυ στη θάλασσα», είναι συγκεντρωμένα θαλασσινά τοπία των μεγάλων θαλασσογράφων.
Είναι μια έκθεση, καθώς γράφει η Τζάκι Γουλσλάγκερ στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», για τη Βόρεια Θάλασσα, από ζωγράφους προερχόμενους από τη Βόρεια Θάλασσα που γίνεται στη Βόρεια Θάλασσα. Είναι ένας κόσμος έντονων, συχνά βίαιων χρωμάτων, όπου κυριαρχούν η φουρτούνα και η μπονάτσα, η άμπωτη και η παλίρροια, η καταιγίδα και η γαλήνη, όλες ικανές, σαν τις ίδιες τις εποχές του χρόνου, να συμπαρασύρουν μέσα τους, τον θεατή. Δίπλα στα φωτεινά, πουαντιγιστικά έργα του Βέλγου νεοϊμπρεσιονιστή Τεό βαν Ρισελμπέργκ, την «Αποψη του Σέλντε» και το «Ουράνιο Τόξο» και τα εκφραστικά νορμανδικά τοπία του Κουρμπέ «Απομονωμένος βράχος» και «H ακτή της Τρουβίλ στην άμπωτη», βρίσκονται οι θεαματικές θαλασσογραφίες του Μονέ (δεκαετία του 1880) «Το ακρωτήρι Μαρτέν», «Καταιγίδα στην ακτή της Νήσου Ιλ», εμπνευσμένες από τον Κουρμπέ. «Αντίκρυ στη θάλασσα» είναι χαρακτηριστικό δείγμα έκθεσης που πετυχαίνει σε ένα τοπικό θέμα να προσδώσει πανευρωπαϊκές διαστάσεις. Οι τρεις Βέλγοι, ο Κονστάν Περμέκε, ο Τζέιμς Ενσορ και ο Λεόν Σπιλάερτ, αναδεικνύονται ζωγράφοι που αξίζουν μεγαλύτερης προσοχής. O Περμέκε για τις μνημειακές, εξπρεσιονιστικές απόψεις του και τις απεραντοσύνες με τα γήινα χρώματα, ο Ενσορ για τις φαντασίες του που κυμαίνονται από τον μυστικισμό («O Χριστός ημερώνοντας την καταιγίδα») έως τη διακωμώδηση, στα «Μπάνια στην Οστάνδη», όπου ο μισός κόσμος παρακολουθεί με μονόκλ και τηλεσκόπια τον άλλο μισό, να κολυμπά, να τσακώνεται ή να παίζει? και ο Σπιλάερτ για τα έργα του που κλιμακώνονται από συμβολιστικούς ρεμβασμούς έως σπουδές ημιαφαιρετικές. Πίσω από όλους βρίσκεται ο Τέρνερ – «Φουρτουνιασμένη θάλασσα με καιόμενο ναυάγιο», «Θαλασσινό τοπίο με καταιγίδα» – με τη στοιχειακή του ενατένιση της φύσης, η οποία μοιάζει σαν ένα και μόνο αξεδιάλυτο μείγμα τεσσάρων στοιχείων: γης, νερού, αέρα και φωτιάς. Μπορεί ο κριτικός Γουίλιαμ Χάζλιτ να αποκάλεσε τους πίνακες του Τέρνερ «έργα για το τίποτα ή σχεδόν για τίποτα», όμως σήμερα, μετά τον Ρόθκο και τον Πόλλοκ και ακόμα και μετά τα «Νούφαρα» του Μονέ, εκλαμβάνονται ως πρόδρομοι όχι μόνο του ιμπρεσιονισμού, αλλά και του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Και η έκθεση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Οστάνδης αυτό επιχειρεί να διαγράψει, τη γραμμή που ενώνει τον Τέρνερ, μέσω του Κουρμπέ και του Μονέ, με τον εξπρεσιονισμό και την αφαίρεση.
Η συνθετική γραμμή
Δεν παραβλέπει τον υπερρεαλισμό του Μαγκρίτ και του Ντελβό, που συνήθως παραβλέπεται στη Γαλλία χάριν του γαλλικού μοντερνισμού του Σεζάν, του Πικάσο και του Ματίς. Αλλά δεν περιέχει διόλου θαλασσογραφίες του Ντερέν, του Ντιφί και του Μπρακ. Είναι ένας άλλος τρόπος θέασης της σύγχρονης τέχνης, που με τις σωστές αντιπαραθέσεις, επιτρέπει να φανούν πράγματα που άλλως παραμένουν συσκοτισμένα.