Θεοδόσης Νικολαΐδης
Είδωλα του Μακιαβέλλι: η πολεμική γύρω από τον «μακιαβελλισμό» στη Γαλλία μεταξύ του 1572 και 1643 Εκδ. Εστία, σελ 264.
Κώστας Γαγανάκης
Ο Πόλεμος των λέξεων: θρησκευτική διαμάχη και προπαγάνδα στη Γαλλία τον καιρό της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου Εκδ. Νεφέλη, σελ. 232.
O δέκατος έκτος αιώνας, εποχή των ουμανιστών, της θρησκευτικής μεταρρύθμισης και της τυπογραφίας, αντιπροσωπεύει από πολιτική άποψη και παρά τα φαινόμενα, την επιμονή των μεσαιωνικών δομών. Οι ανταγωνιστές του παιχνιδιού της ηγεμονίας παραμένουν οι ίδιοι, Εκκλησία, ευγενείς, βασιλείς, πόλεις. Εμενε να ενσωματώσουν τα νέα δεδομένα, την τυπογραφία και την αναθεωρημένη χρήση της θρησκείας που πρότεινε η μεταρρύθμιση. Μια χρήση που στηριζόταν, ωστόσο, ακόμα μια φορά, στην αναζήτηση της αγνότητας της πρώτης Εκκλησίας και η οποία είχε οδηγήσει στην πυρά, μερικούς αιώνες πριν από τους Καθαρούς και τους Βαλδηνούς.
Δύο μονογραφίες Ελλήνων ιστορικών, τις κατατάξαμε παραπάνω κατά τη χρονολογία της σύνταξής τους, έρχονται να ξεναγήσουν στους λαβυρίνθους αυτής της εποχής, προικίζοντας παράλληλα την πολιτική ιστορία και την ιστορία των ιδεών με νέα εργαλεία και ενδιαφέροντα, όπως η μελέτη της προπαγάνδας και των επικοινωνιακών κωδίκων (οι «λέξεις» του κ. Γαγανάκη), η μελέτη των εννοιών και των αναπαραστάσεων (τα «είδωλα» του κ. Νικολαΐδη), δείχνοντας πάντως ότι οι ιστορικοί μας τολμούν να αντιμετωπίσουν επιτυχώς ευρωπαϊκά θέματα.
Για την ενότητα της Εκκλησίας
Τα κύματα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης που εξαπλώθηκαν στη Γαλλία (1530) άγγιξαν -όπως είχαν κάνει και με την παλιά αλλά ποτέ ξεχασμένη ιστορία των Καθαρών- τόσο την αριστοκρατία όσο και τους ανθρώπους των πόλεων και της υπαίθρου. Η αναζήτηση μιας θρησκευτικής αγνότητας και μιας υπέρβασης των ενδιαμέσων, των αντιπαθητικών λειτουργών μεταξύ Θεού και πιστών, μετατράπηκε γρήγορα σε μια θεία αποστολή, αυτήν της εξάλειψης των ειδώλων, της αντικατάστασής τους από την κατ’ ευθείαν επικοινωνία με τον Θεό μέσω της Βίβλου που τώρα, χάρη στην τυπογραφία, γινόταν κοινό κτήμα. Στην εξαγνιστική αυτή αντίληψη, προστέθηκε και μια πολιτική: ο βασιλιάς έπρεπε να προστατεύει τους μεταρρυθμιστές υπηκόους του. Η καθολική αντίδραση άντλησε από τη ανάγκη που τροφοδοτούσε την πίστη της: τη σωτηρία της ενότητας της Εκκλησίας. Το έγκλημα που θα γινόταν γι’ αυτόν τον σκοπό εξαγνιζόταν, το διακήρυσσαν προφορικά και εντύπως ιεροκήρυκες και απολογιστές. Οι καθολικοί απαιτούσαν μάλιστα από τον βασιλιά να κάνει τη δουλειά του, που ήταν η αποκατάσταση της τάξης. Ακολούθησε παροξυστική βία, γεννήθηκε η τρομοκρατία? εναντίον των μεταρρυθμιστών αλλά και του ίδιου του βασιλικού κύκλου, καθόσον αυτός δεν ελεγχόταν όσο θα ήθελε από το καθολικό κόμμα.
Είχαν ήδη γεννηθεί, ο αναγνώστης θα το διαπίστωσε, δυο κόμματα και μια τάση? το προτεσταντικό, το καθολικό και η τάση (μειοψηφική) εκείνων που πίστευαν ότι η βασιλεία δεν οφείλει να υποκύπτει στους αρχηγούς της θρησκείας. Ο πόλεμος για την εξουσία, τον έλεγχο δηλαδή της βασιλείας, ήταν ανοιχτός. Οι ευγενείς, συγγενείς του βασιλικού οίκου ή κοσμοπολίτες ευρωπαϊκής εμβέλειας, επιδόθηκαν σ’ έναν αιματηρό πόλεμο επιρροής? για τον έλεγχο του στέμματος, των ανθρώπων του, των θεσμών του. Και κυρίως έναν πόλεμο ελέγχου των συμβόλων τόσο της βασιλείας όσο και του χριστιανισμού. Αρα της ιστορίας. Μια δυναμική βασιλομήτωρ, φλωρεντινής καταγωγής, η Αικατερίνη των Μεδίκων, συγγενής του Πάπα, που κινούμενη από την ιδέα της υπεράσπισης των βασιλικών συμφερόντων ήταν υποχρεωμένη σε ελιγμούς μεταξύ των ακροτήτων των δύο κομμάτων, κατηγορήθηκε εύκολα ως οπαδός του Μακιαβέλλι. Του στοχαστή της πολιτικής τον οποίο αν και κανείς δεν διάβαζε, πολλοί παραποιούσαν, της ξενοφοβίας βοηθούσης, ώστε να ταυτίσουν την βασιλομήτορα με την ιταλική (και άρα παπική) ίντριγκα? τα πράγματα δεν διευκόλυνε η σχέση της με έναν άλλο Ιταλό, τον Μαζαρίνο. Επιχείρημα για τους προτεστάντες ευγενείς, να ξαναθυμηθούν τις παλιές αρχές της συναλλαγματικής βασιλείας, και να ζητήσουν έτσι τον περιορισμό της εξουσίας του βασιλιά. Οι καθολικοί απέναντί τους και η λίγκα τους, κινητοποίησαν το «εσχατολογικό» τους οπλοστάσιο. Κλείστηκαν στην πόλη που ήλεγχαν, το Παρίσι, και με τους ιεροκήρυκές τους συντηρούσαν ένα κλίμα επεικείμενης αποκάλυψης που θύμιζε έστω ανεστραμμένη την πολιτεία των αναβαπτιστών του Μύνστερ. Διώξεις, ψυχολογικός πόλεμος, συλλογικές υστερίες. Πόλεμος κατά των βασιλικών δυνάμεων, μυστικές συμμαχίες με καθολικούς ηγεμόνες του εξωτερικού. Το σύνολο στο όνομα της νομιμότητας.
Νικητές οι «πολιτικοί»
Οι μεγάλοι νικητές ήσαν οι «πολιτικοί», οι άνθρωποι δηλαδή της βασιλικής ιδέας. Χάρη σε μια κατάλληλη διακυβέρνηση, βασισμένη στο τέχνασμα και στην απόκρυψη, χρησιμοποιώντας άριστα τις υποκριτικές πρακτικές αλλά και τη γλώσσα του σώματος, όπως το δάκρυ ή την προσποιητή ασθένεια, κατάφεραν να εξουδετερώσουν (ενίοτε και δολοφονώντας) τους αρχηγούς των καθολικών και να κάνουν… καθολικό έναν από τους αρχηγούς των προτεσταντών!!! Τον μέλλοντα βασιλιά.
Κρατική σκοπιμότης; Μακιαβελλισμός; Αλλωστε, με την επικράτηση της μοναρχίας, ο Μακιαβέλλι θα βρει απολογητές και θα γίνει… της μόδας. Θετικής αυτήν τη φορά.
(1) Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. Διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.