Σταδιακά ανακαλύπτουμε την αξία της σειράς «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα» των εκδόσεων «Βιβλιόραμα» -αντιλαμβανόμαστε πως αποκτήσαμε ένα σημαντικό έργο αναφοράς, καρπό μακρόχρονης έρευνας έμπειρων ιστορικών σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, αρχειακές συλλογές, βιβλιοθήκες και ιδρύματα. Προσφεύγοντας σε μοντέρνες θεωρητικές προσεγγίσεις και σύγχρονα αναλυτικά εργαλεία, οι συντελεστές του έργου προσφέρουν όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται ένας σημερινός αναγνώστης και ταυτόχρονα επιδιώκουν να καλλιεργήσουν την ιστορική του σκέψη, ανατρέποντας τις βεβαιότητες που μας κληροδότησαν πανίσχυρα εκπαιδευτικά ιδεολογήματα σειράς δεκαετιών.
Οι δύο πρώτοι τόμοι της «Ιστορίας», που κυκλοφόρησαν το 1999, καλύπτουν τις «Απαρχές» (1900-1922), οι δύο επόμενοι που κυκλοφόρησαν πρόσφατα καλύπτουν τον «Μεσοπόλεμο» (1922-1940) ενώ θα κυκλοφορήσουν δύο ακόμα ενότητες για τον «Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο» καθώς και για τη «Μεταπολεμική Ελλάδα». Την επιστημονική επιμέλεια του έργου έχει ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Χρήστος Χατζηιωσήφ και η συμβουλευτική επιτροπή αποτελείται από τον καθηγητή Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών Νάσο Βαγενά, τον καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αντώνη Λιάκο και τον καθηγητή Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Γιάννη Γιαννουλόπουλο.
Με σπάνιες φωτογραφίες, διαγράμματα, χάρτες, πίνακες, χειρόγραφα, πρωτοσέλιδα εφημερίδων, εξώφυλλα βιβλίων και περιοδικών, η «Ιστορία της Ελλάδας» παρουσιάζει ένα πανόραμα της ελληνικής κοινωνίας του 20ού αιώνα, θέτοντας εκ νέου τα ζητήματα της δημογραφίας, της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, της οικονομικής ιστορίας, της ιστορίας των θεσμών, της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής, της ιστορίας της τέχνης. Και παράλληλα εμπλουτίζει τις προσεγγίσεις αυτές με τα πορίσματα εργασιών σε νέους ερευνητικούς τομείς τους οποίους εκπροσωπούν κεφάλαια με θέματα όπως οι Γυναίκες, η Μετανάστευση, οι Μειονότητες, η Αριστερά, το Ρεμπέτικο τραγούδι, το Σώμα των Μηχανικών κ.ά. Ανάμεσα στους συνεργάτες του έργου είναι οι Εφη Αβδελά, Χρ. Αγριαντώνη, Μ. Αθανασάκης, Ν. Αλιβιζάτος, Αλ. Δάγκας, Ελ. Δελβερούδη, Αλ. Καραδήμου-Γερολύμπου, Αλ. Κιτροέφ, Β. Κολώνας, Χρ. Κουλούρη, Χρ. Λούκος, Σπ. Μαρκέτος, Γ. Μαργαρίτης, Ευ. Ματθιόπουλος, Γ. Μαυρογορδάτος, Αν. Μαχαίρα, Στρ. Μπουρνάζος, Αθ. Μποχώτης, Κ. Παλούκης, Πρ. Παπαστράτης, Σ. Πετμεζάς, Ελλη Σκοπετέα, Κ. Φουντανόπουλος και Ολ. Χριστοδουλάκη.
Θα σταθώ αναλυτικότερα στα δύο κεφάλαια της πρώτης και δεύτερης ενότητας γύρω από τις «Λογοτεχνικές αναζητήσεις» της περιόδου 1900-1922 του Παντελή Βουτουρή και τη «Λογοτεχνία και πνευματική ζωή» στην περίοδο του Μεσοπολέμου του Τάκη Καγιαλή. Προσφεύγοντας στις μεγάλες φυσιογνωμίες της ποίησης και της πεζογραφίας που σφράγισαν την πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα, ο Παντελής Βουτουρής αναλύει το έργο των Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Κωσταντίνου Χατζόπουλου, Κωστή Παλαμά, Αγγελου Σικελιανού, Κ. Π. Καβάφη και Κώστα Καρυωτάκη. Και εισαγωγικά παρουσιάζει τα κεντρικά ζητήματα που απασχόλησαν την ελληνική πνευματική ζωή στις απαρχές του 20ού αιώνα -τη διλημματική αμφιταλάντευση ανάμεσα στην ελληνικότητα και τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό, ανάμεσα στην αγροτική και την αστική ηθογραφία, τον ρεαλισμό και τον συμβολισμό, την αστική και τη σοσιαλιστική τέχνη. Και πάνω απ’ όλα ανάμεσα στην εθνική φιλολογία ενός μεγαλοϊδεατικού οράματος όπως το εκπροσώπησαν ο Παλαμάς και ο Σικελιανός και σε μια λογοτεχνία προσγειωμένη στη δύσκολη και οδυνηρή πραγματικότητα της σύγχρονης νεοελληνικής κοινωνίας όπως την εξέφρασαν ο Καβάφης και ο Καρυωτάκης.
Προσεγγίζοντας με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία τη δική του περιοχή, ο Τάκης Καγιαλής αναλύει την οξεία κρίση του ελληνικού μεσοπολεμικού βιβλίου, αναδεικνύοντας παράλληλα τα βασικά χαρακτηριστικά του Ελληνα αναγνώστη της περιόδου -ενός αναγνώστη βυθισμένου στα αισθηματο-κοινωνικά λαϊκά μυθιστορήματα, στα αστυνομικά μυθιστορήματα καθώς επίσης και στις σελίδες των εφημερίδων και των οικογενειακών περιοδικών ευρείας κυκλοφορίας. Θεωρώντας από την άλλη πλευρά ότι τα ελληνικά λογοτεχνικά περιοδικά υπήρξαν ένα από τα προνομιακά πεδία καταγραφής των τάσεων της μεσοπολεμικής πνευματικής δραστηριότητας, ο Καγιαλής προσφέρει ένα πανόραμα τριάντα τουλάχιστον εντύπων της περιόδου 1922-1940 δίνοντας έμφαση στην πολιτικοϊδεολογική τους κατεύθυνση, τους βασικούς συνεργάτες τους, τη θέση που πήραν απέναντι στο ευαίσθητο ζήτημα των σχέσεων της αυτονομίας ή μη που υφίσταται ανάμεσα στην τέχνη και την κοινωνία, κι ακόμα τη στάση τους απέναντι στις κεντρικές θεματικές ιδεαλισμός-υλισμός, ρεαλισμός-εσωτερικότητα, καβαφική ποίηση. Αφιερώνει τέλος ειδικό κεφάλαιο πάνω στους όρους της αρχικής εμφάνισης και της υποδοχής των μοντερνιστικών λογοτεχνικών τάσεων καθώς και στον διάλογο που ανέπτυξαν ορισμένοι από τους σημαντικούς εκπροσώπους της «γενιάς του ’30» πάνω στο κυρίαρχο ιδεολογικό πρόταγμα της επιστροφής στις εθνικές και τις λαϊκές ρίζες.