Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα, εντάξει, αλλά η ίδια η Ηλέκτρα τι είναι; Και ειδικά αυτή η Ηλέκτρα του Ευριπίδη, αυτό το ηθικό ερείπειο, που έχει φτάσει πια στο σημείο να εχθρεύεται την ίδια τη ζωή. Η «Ηλέκτρα» του Ευριπίδη πάντως δεν είναι ένα έργο που παίζεται τόσο συχνά όσο νομίζουμε. Δεν παίζεται σίγουρα όσο η μαλακότερη, ανθρωπινότερη «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή. Και, εν πάση περιπτώσει, στην Ελλάδα έχει να ανεβεί 15 ολόκληρα χρόνια, από το 1988 που την ανέβασε, στην αλησμόνητη εκείνη παράσταση, ο Κώστας Τσιάνος στο «Θεσσαλικό» με τη Λυδία Κονιόρδου Ηλέκτρα.
Τώρα, τις μέρες αυτές στην Επίδαυρο, το έργο ανεβαίνει από το ΔΗΠΕΘΕ της Πάτρας, σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη Ηλέκτρα και τη Μάγια Λυμπεροπούλου Κλυταιμνήστρα. Η παράσταση είναι «σύγχρονης αντίληψης και αφαιρετικής αισθητικής», λέει η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, ενώ υπογραμμίζει, όπως και όλοι οι βασικοί συντελεστές της παράστασης, ότι «έχει δοθεί ιδιαίτερο βάρος στον λόγο, στην εκφορά του κειμένου».
Και η Ηλέκτρα; Τι είναι η Ηλέκτρα του Ευριπίδη για την πρωταγωνίστρια που θα την υποδυθεί και η οποία πριν από λίγα μόλις χρόνια ενσάρκωσε και την άλλη, τη σοφόκλεια Ηλέκτρα; «Η ηρωίδα του Ευριπίδη είναι σκοτεινή, δαιμονική, ένα πλάσμα της νύχτας και της ερημιάς», λέει η κ. Καραμπέτη. «Εμμονή της είναι η εκδίκηση, το μίσος της θυελλώδες, είναι ένας χαρακτήρας που οδηγείται στο ακραίο και το απόλυτο. Δεν ελπίζει, δεν μπορεί να χαρεί -δεν χαίρεται ούτε καν τη στιγμή που αναγνωρίζει τον αδελφό της τον Ορέστη. Στο τέλος καταρρέει, όπως κι ο Ορέστης, από τη φρίκη της πράξης της, από το βάρος των τύψεων. Η θεϊκή εντολή έχει εξουθενώσει την ανθρώπινη συνείδηση, έχει δημιουργήσει δύο ηθικά ερείπια».
«Η εμμονή της Ηλέκτρας στην εκδίκηση ομολογώ ότι με φοβίζει» λέει κι ο σκηνοθέτης της παράστασης Θ. Μουμουλίδης. «Διχάζομαι ανάμεσα στην Ηλέκτρα και την Κλυταιμνήστρα, την οποία εμείς παρουσιάζουμε δικαιωμένη στο αφτί και το μάτι του θεατή μας. Είναι ένα πρόσωπο φωτεινό η Κλυταιμνήστρα της Λυμπεροπούλου στην παράστασή μας. Και το ζητήσαμε αυτό από τη μετάφραση να γίνει έτσι. Ο λόγος στην παράστασή μας είναι έντεχνος, ποιητικός, αλλού πιο λυρικός αλλού πιο σκληρός, ειδικά γραμμένος για τα πρόσωπα που θέλαμε, πολύ συνειδητές ανάσες και ανάγκες δικές μας, που τις ζητήσαμε από τη μετάφραση. Και οφείλω να πω ότι ο Κώστας Γεωργουσόπουλος έκανε μια εξαιρετική δουλειά, εύστοχη, σύγχρονη, ποιητική». Είναι η πρώτη φορά που ο Θ. Μουμουλίδης σκηνοθετεί αρχαία τραγωδία και, φυσικά, η πρώτη του στην Επίδαυρο. Μέχρι τώρα δεν το αποφάσιζε, αν και του είχαν δοθεί ευκαιρίες, γιατί δεν ένιωθε έτοιμος. «Αλλά πάντα με ενδιέφερε, και μάλιστα πάρα πολύ, αφού πιστεύω ότι στο θέατρο εν αρχή ην ο λόγος και ύστερα όλα τα άλλα. Και η τραγωδία, βέβαια, είναι το κατ’ εξοχήν θέατρο του λόγου». Στην ανάδειξη του λόγου, επομένως, επικεντρώθηκε κυρίως η προσπάθεια αυτής της παράστασης.
Επέλεξε την «Ηλέκτρα» του Ευριπίδη γιατί θεωρεί, γενικά τον Ευριπίδη, και ειδικά αυτό του το έργο, «πάρα πολύ σύγχρονο, το πιο κοντινό μας». Εχει πρόσωπα «διαγραμμένα με τρόπο εντελώς σημερινό», «γοητευτικά χορικά», είναι «έργο πιο συμπυκνωμένο σε σύγκριση με άλλα», έργο «με ιδιάζοντα τον ρόλο του χρόνου, πράγμα που φρόντισε να αναδείξει η παράστασή μας».
Οι δυσκολίες είναι πολλές όταν ανεβάζεις ένα τέτοιο έργο -«με κυριότερη την προσπάθεια να εξασφαλιστεί ενιαίο ύφος στον λόγο. Να μπορούν δηλαδή όλοι οι ηθοποιοί να μιλούν τον ίδιο κώδικα όσον αφορά την εκφορά του λόγου. Γιατί για μένα», λέει ο σκηνοθέτης, «το μέγεθος ξεκινάει από τον λόγο, θέλω να ακούω καθαρά το περιεχόμενο. Οχι το «διαβάζω», το «ερμηνεύω»». Δεν ήταν η μόνη δυσκολία. Η δομή του έργου τούς προβλημάτισε επίσης πολύ. Εκαναν ορισμένες αλλαγές: δεν αρχίζει η παράσταση με τον μονόλογο του Γεωργού-δοτού συζύγου της Ηλέκτρας, αλλά με το πρώτο στάσιμο. «Οδηγηθήκαμε σ’ αυτήν και σε ορισμένες άλλες μεταθέσεις σκηνών για να σπάσουμε τους πολλούς μονολόγους που συσσωρεύονται στην αρχή και γενικά για λόγους που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία του χρόνου στην παράσταση», εξηγεί ο κ. Μουμουλίδης.
Σκηνοθετική απορία
Και τα Χορικά -αυτή η πάγια σκηνοθετική απορία στην τραγωδία; «Ακολούθησα έναν δρόμο που κατά τη γνώμη μου είναι μονόδρομος: δεν απομονώνει τα Χορικά από τα επεισόδια, αντίθετα κάνει το ένα συνέχεια του άλλου, μπαίνει το ένα μέσα στο άλλο, υπάρχει μια αρμονική διαδοχή. Προσπάθησα επίσης να σπάσω τον Χορό ως «σώμα», να δημιουργήσω άτομα όπου μπορούσα, πρόσωπα, τα οποία όμως έχουν σε ορισμένες σκηνές και ενιαία συμπεριφορά. Αλλού διαχωρίζονται κι αλλού συνυπάρχουν. Ο Χορός πάντως σε καμία περίπτωση δεν απομονώνεται, δεν μένει σε μια γωνιά της σκηνής ακίνητος να περιμένει τη σειρά του. Τα μέλη του παρακολουθούν από κοντά τα συμβαίνοντα και μετέχουν. Δύσκολο, αλλά το επιχειρούμε και νομίζω ότι η παράσταση αυτή πετυχαίνει να έχει μεγάλη συνοχή και συνέχεια, ως προς αυτό».
Γι’ αυτό και ρόλοι του έργου (Καραμπέτη, Λυμπεροπούλου, Δημήτρης Αλεξανδρής, Χάρης Σώζος, Αρτω Απαρτιάν, Γιάννης Νταλιάνης, Περικλής Βασιλόπουλος, Παναγιώτης Τσεβάς) και Χορός (με επικεφαλής τις Μελίνα Βαμβακά και Γιάννα Νικολοπούλου) έκαναν από κοινού όλες τις πρόβες, όχι χωριστά ρόλοι και χωριστά Χορικά.
Υπάρχει τραγούδι και χορός στα Χορικά; Ή τι; «Βεβαίως και υπάρχει μουσική, που συνέθεσε ο Γιώργος Ανδρέου, άλλοτε τονική άλλοτε ατονική, μ’ έναν τρόπο που να εναρμονίζεται με την παράσταση? βεβαίως και υπάρχει τραγούδι, άλλοτε περισσότερο άλλοτε λιγότερο? βεβαίως και υπάρχει κινησιολογική επεξεργασία του κάθε μέλους του Χορού, και ενίοτε πολλών μαζί (επιμέλεια Αλίκη Καζούρη), αλλά Χορικό με την έννοια σταματάει η δράση και «εδώ χορεύουμε και τραγουδάμε» δεν υπάρχει. Νομίζω ότι η δουλειά μας στα Χορικά εμπεριέχει μια ενδιαφέρουσα προοπτική, την οποία σκοπεύουμε να συνεχίσουμε και του χρόνου στο ΔΗΠΕΘΕ της Πάτρας».
Δηλαδή; «Θα ανεβάσουμε μια τετραλογία τραγωδιών για τους Ατρείδες: Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Αγαμέμνονα, Ηλέκτρα και Ευμενίδες σε ενιαία παράσταση. Θα δουλέψουμε πολλούς μήνες και θα το παρουσιάσουμε και σε κλειστούς χώρους, βιομηχανικούς κ.ά., αρχής γενομένης από του Λαδόπουλου στην Πάτρα».
Η «Ηλέκτρα» εν τω μεταξύ μετά τις παραστάσεις της στην Επίδαυρο και σε όλη την Ελλάδα το καλοκαίρι θα παρουσιαστεί και σε κλειστούς χώρους εδώ και στο εξωτερικό.
Αντίσταση στη βασιλεία της εικόνας
Σε μια γενικότερη, αλλά πολύ ουσιαστική παρατήρηση θέλησε να σταθεί, μιλώντας για την παράσταση, η Μάγια Λυμπεροπούλου:
«Η παράστασή μας παλεύει με κάτι που το θεωρώ πολύ άξιο λόγου σήμερα. Κάθε προβληματισμός και ερμηνεία γύρω από το αρχαίο θέατρο πρέπει να εμπεριέχει αντίσταση στην περιρρέουσα πολιτιστική μας ατμόσφαιρα. Οταν φέρνουν στη σκηνή τα πτώματα της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου, οι πρώτες φράσεις που ακούγονται είναι «σκεπάστε τους για να μη βλέπουμε τις πληγές τους». Το πρώτο που θα έκανε ο σύγχρονος πολιτισμός είναι γκροπλάν τις πληγές. »Το θέατρο σήμερα δεν πρέπει να ακολουθεί το ρεύμα των καιρών, που είναι η βασιλεία της εικόνας. Πρέπει να θυμίσουμε κάτι που λέγεται λόγος, σκέψη, στοχασμός. Εκτός πια κι αν παραδεχτούμε ότι είναι κάτι που δεν αφορά τον σύγχρονο πολιτισμό μας. Το αρχαίο δράμα είναι ένα θέατρο όπου δεν γίνονται πράγματα, αλλά λέγονται τρομερά πράγματα. Προσωπικά, πέρα από την αγωνία για την παράσταση και τον ρόλο μου, έχω και την αγωνία αν ως θεατές, ως δέκτες, είμαστε αντάξιοι αυτών των κειμένων. Ή πρέπει να παραδεχτούμε ευθέως την ήττα μας;».