Fritz Lang
Επιμέλεια: Νίκος Σαββάτης
Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
και εκδ. Καστανιώτης
Να το πούμε από την αρχή: η έκδοση του εξαιρετικού τόμου, αφιερωμένου στον μοναδικό σκηνοθέτη Fritz Lang, δεν έρχεται, απλώς, να προσθέσει έναν ακόμα τίτλο στην, άλλωστε, πενιχρή κινηματογραφική μας βιβλιογραφία? συμβάλλει αποφασιστικά στην αναβάθμισή της, ανεβάζοντας τον πήχυ και δημιουργώντας ένα δυσθεώρητο μέτρο σύγκρισης για επόμενες απόπειρες. Εάν η τηλεόραση «έκλεψε τη φαντασία των νέων» (βλ. σελ. 15 το κείμενο του N. Σαββάτη), η επαφή με το έργο του «επιβλητικού κυρίου με το μονόκλ», είτε μέσα από τις ταινίες του (εξαιρετικό το πρόσφατο αφιέρωμα) είτε μέσα από τα κείμενα του τόμου, υπάρχει η ελπίδα, ότι θα ερεθίσει τη σκέψη και τις αισθήσεις των αναγνωστών/θεατών, ανεξαρτήτως ηλικίας, επαναφέροντας την απόλαυση του κινηματογράφου εκεί που της αξίζει: στον χώρο της τέχνης.
Γερμανοί και Ελληνες
Υπάρχει μια παράξενη «συγγένεια» ανάμεσα στους Γερμανούς μετά την οδυνηρή ήττα του 1918 και τους Ελληνες μετά το 1922: κανείς από τους δύο δεν ήθελε να αποδεχθεί τη σκληρή πραγματικότητα. Οπως οι Βερολινέζοι υποδέχτηκαν με άνθη και τραγούδια τους ηττημένους φαντάρους, που επέστρεφαν από τα πεδία των μαχών, ωσάν να ήταν νικητές, έτσι και οι Αθηναίοι υποδέχτηκαν τους κινηματίες του 1922, πανηγυρίζοντας, ωσάν να μην είχαμε υποστεί οδυνηρή ήττα στη Μικρασία, αλλά να είχαμε νικήσει…
Κι αν στη χώρα μας άνθησε ένα είδος καταθλιπτικής αλλά και βαθιά νεωτερικής ποίησης από τον Φιλύρα μέχρι τον Καρυωτάκη, στη Γερμανία, αναδύθηκε εκ νέου η «απαισιόδοξη γερμανικότητα», η «σκοτεινή μοιρολατρία» με την έκρηξη του εξπρεσιονισμού. Κυρίαρχη μορφή, στο περιβάλλον αυτού του κλίματος, καθίσταται ευθύς εξαρχής ο Fritz Lang.
Σύμφωνα με τον Walter Benjamin, «το μπαρόκ είναι η πηγή του μοντερνισμού, γιατί εκφράζει, πέρα από μία αισθητική υπερβολής και παροξυσμού, την αθεράπευτη μελαγχολία μιας κουλτούρας που δεν της δόθηκε η δυνατότητα να «πενθήσει απέριττα». H αισθητική αναζήτηση εστιάστηκε στη μορφή και την αίσθηση του απόλυτου». Ετσι, ο εξπρεσιονισμός, με τους εκπροσώπους του, κυρίως στη ζωγραφική, απαίτησε τη διερεύνηση μιας «εσωτερικής αναγκαιότητας» ή, κατά τον Marc, την «πνευματική πλευρά του ενδόμυχου». Οι εκπρόσωποί του προσπάθησαν να φέρουν στο φως «με τρόπο οιωνεί παλλόμενο και εξωπραγματικό, τα σχήματα μιας απροσδιόριστης ψυχικής διάθεσης».
Τρομακτική σύγκρουση
Στον κινηματογράφο, αυτό εκφράστηκε με δύο, κυρίως, τρόπους: την ανάδυση του «αθέατου» και την αναζήτηση της θείας δικαιοσύνης. Και στις δύο περιπτώσεις, η σύγκρουση, τόσο με το αθέατο όσο και με τη δικαιοσύνη, ήταν τρομακτική.
Το έργο του Fritz Lang, όπως παρουσιάζεται μέσα από τα κείμενα, τα άρθρα, τις συνεντεύξεις και τις λοιπές -όλες πολύτιμες πληροφορίες του τόμου, αποτυπώνει τη μοναχική πορεία του σκηνοθέτη στην αναζήτηση δικαιοσύνης και ισότητας, υπό το βάρος μιας απαράβατης συνθήκης: της «ανθρώπινης μοίρας».
Είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς, από το πλουσιότατο υλικό, κάποιο άρθρο ή έστω μία εύστοχη άποψη, χωρίς τον κίνδυνο να αδικήσει το σύνολο των αναλύσεων και των επισημάνσεων που συνέλεξε ο επιμελητής. Ωστόσο, βασιζόμενος κυρίως στο θαυμάσιο άρθρο του G. Franju, που γράφει για το στυλ του σκηνοθέτη, τον οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τέσσερις χώρες (Αυστρία, Γερμανία, Γαλλία και ΗΠΑ), ενώ στην πραγματικότητα υπήρξε και παρέμεινε Κεντροευρωπαίος, θα ήθελα να επισημάνω πως ο Fritz Lang, θέλοντας να μιλήσει για δικαιοσύνη (ανθρώπινη και θεία), όπου η προσθήκη «κοινωνική» δεν φαίνεται να είναι απαραίτητη, καταλήγει, κυρίως, με τη «Μητρόπολη», να «θέσει τον άνθρωπο ενώπιον της πραγματικότητάς του», δηλαδή να τον οδηγήσει στην αποδοχή της καθεστηκυΐας τάξης πραγμάτων. Σ’ αυτή την επισήμανση του G. Fr. εμπεριέχεται η «φιλοσοφική προσέγγιση» ως προς τα ανθρώπινα δεινά, από τον Fritz Lang. M’ αυτή την έννοια, το έργο του, πέρα και μακριά από «κοινωνιολογικές προσεγγίσεις», παραμένει βαθύτατα συμβολικό, με προεκτάσεις σ’ ένα δικής του εμπνεύσεως «συλλογικό φαντασιακό», στο οποίο προβάλλεται αλλά και εγκλωβίζεται ολόκληρη η κοσμοθεωρία του.
Ωστόσο, ο κινηματογράφος, δηλαδή τα αποκλειστικά, τα απολύτως δικά του εκφραστικά μέσα (βλ. το κείμενο G. Fr.) «ομιλούν» πέραν των προθέσεων του δημιουργού τους και αποκαλύπτουν, αφ’ ενός, την αστείρευτη φαντασία του Fritz Lang, στο στήσιμο και στην πλαστικότητα κάθε πλάνου χωριστά, αφ’ ετέρου, τον ζοφερό κόσμο της «ανθρώπινης μοίρας», αυτόν που όπως αποδεικνύεται, από το σύνολο του έργου του, θεωρούσε ως τον μόνο πραγματικό.
Σήμερα, στην εποχή της απόλυτης κυριαρχίας των MME, ο Fritz Lang, «οριακά -όπως μας λέει ο Gerard Legrand (σελ. 44)-, ενσαρκώνει το παράδοξο ενός μέσου επικοινωνίας που αρνείται να χρησιμεύσει στην επικοινωνία». Για να προσθέσει: «Ακολουθώντας την τραγωδία του ή απλώς την Τραγωδία (αυτό που ο Βachofeπεριέγραφε ως «σύγκρουση των ατομικών δυνάμεων και των δυνάμεων της κοινότητας»), ο Lang επέλεξε μια ασκητική που δικαιώνεται με την καταφυγή στην ουσία, κάτι που χαρακτηρίζει τους μεγάλους ποιητές».
Με άλλα λόγια, επέμενε, πέρα από το εφήμερο και τις «ημερομηνίες λήξεως», να επιζητά την επαφή μέσω της τέχνης.
(1) Ο κ. Φ. Λαμπρινός είναι σκηνοθέτης του κινηματογράφου.