Οελληνισμός της Αμερικής, ήταν, είναι και, όπως όλα δείχνουν, θα παραμείνει ένας μεγάλος άγνωστος για τον μητροπολιτικό ελληνισμό. Πεπαλαιωμένα στερεότυπα, συγκεχυμένες εικόνες, και, κυρίως, αδιαφορία: αυτές περίπου είναι οι συντεταγμένες του πώς, εμείς οι Ελλαδίτες, προσλαμβάνουμε το ποιοι είναι και τι κάνουν οι ομοεθνείς μας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Το ατυχές αυτό γεγονός γίνεται διπλά δυσάρεστο, καθώς, ακριβώς αυτή την εποχή, η ελληνική ομογένεια στις ΗΠΑ βρίσκεται σε μια πρωτοφανή ακμή. Είναι πλέον κυριολεκτικά αμέτρητοι οι «επώνυμοι» Αμερικανοί ελληνικής καταγωγής, οι οποίοι κατέχουν ηγετικούς ρόλους σε παναμερικανικό επίπεδο, τόσο στην ακαδημαική κοινότητα και στις τέχνες, όσο και στις επιχειρήσεις και στην πολιτική ζωή. Οι περισσότεροι εξ αυτών δεν μιλούν πια τα ελληνικά, χωρίς αυτό να τους μειώνει στο ελάχιστο την αίσθηση της ελληνικότητας, η οποία, βεβαίως, δεν είναι πλέον τσολιαδάκια, καλαματιανοί και μουσακάδες, αλλά, πολύ πιο σοβαρά πράγματα… Ακριβώς επειδή η ομογένεια πέρασε πολύ δύσκολες δεκαετίες μέχρι να φτάσει εκεί που σήμερα έφτασε, κλειδί της κατανόησής της είναι ο ρόλος της εκκλησίας της που δεν άσκησε μόνον πνευματικό ρόλο, αλλά υποκατέστησε πλήθος λειτουργίες του κράτους, της κοινωνικής πρόνοιας, της κοινοτικής οργάνωσης από τη μια άκρη της ηπείρου στην άλλη και γι’ αυτό υπήρξε και, εν πολλοίς παραμένει, κέντρο της ζωής των εκεί Ελλήνων.
Η Αρχιεπισκοπή και οι συγκρούσεις
Από τα χρόνια του Αρχιεπισκόπου Μελέτιου Μεταξάκη, μέχρι αργότερα στον (μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη) Αθηναγόρα, τον Μιχαήλ και τον Ιάκωβο, τον μακροβιότερο Αρχιεπίσκοπο Αμερικής, το θέμα της εσωτερικής της οργάνωσης, αλλά και το θέμα της τυπικής, αλλά και ουσιαστικής σχέσης της με το Φανάρι, υπήρξαν ερωτήματα που συχνά ταλάνισαν την Αρχιεπισκοπή και την ομογένεια ολόκληρη, προκαλώντας σοβαρούς τριγμούς. Οι όροι «αυτοκεφαλεία» και «αυτονομία» έγιναν αιτίες εντονότατων συγκρούσεων, ο απόηχος των οποίων σπάνια έφτασε μέχρι την Ελλάδα.
Ομως, αυτές δεν ήταν οι μόνες συγκρούσεις που ταλάνισαν την ομογένεια. Το ίδιο συνέβη και με τις πολιτικές διαιρέσεις του ’20 και του ’30, οι οποίες ήταν «εισαγώμενες» από την Ελλάδα. Οι ενορίες, οι εκκλησιαστικές κοινότητες υπήρξαν, εκ των πραγμάτων, τα κέντρα μέσα από τα οποία εκφράστηκαν αυτές οι συγκρούσεις, ανάμεσα στους βενιζελικούς και του βασιλικούς. Πολύ αργότερα, στα χρόνια της χούντας, η ένταση επικεντρώθηκε ξανά στην εκκλησία, λόγω της στάσης του Αρχιεπισκόπου Ιακώβου έναντι της Αθήνας.
Είτε λοιπόν για ενδογενείς, είτε για «εισαγόμενους» λόγους, ο ρόλος της εκκλησίας στην πορεία της ομογένειας ήταν και παραμένει καταλυτικός, όπως φάνηκε άλλωστε πολύ καθαρά στα χρόνια του μεγαλύτερου από τους τριγμούς, όταν ο Ιάκωβος αντικαταστάθηκε από τον Σπυρίδωνα, ο βίος και η πολιτεία του οποίου προκάλεσαν τα μεγαλύτερα ρήγματα που γνώρισαν η εκκλησία και η ομογένεια της Αμερικής, τα οποία σε ελάχιστο χρόνο έκλεισε ο νυν Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος.
Αυτής της εκκλησίας και, κατ’ επέκταση, σε μεγάλο βαθμό, αυτής της ομογένειας, η ιστορία δεν έχει γραφτεί μέχρι σήμερα, παρά μόνον σε εντελώς αποσπασματικό επίπεδο. Ομως, τώρα, «μπήκαν τα θεμέλια». Εγινε η αρχή. Μια αρχή, πραγματικά εντυπωσιακή: πρόκειται για την «Ιστορία της ελληνικής ορθοδόξου εκκλησίας της Αμερικής εξ εγγράφων και κειμένων», του Ελληνοαμερικανού ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου του Μπέρκλει Απόστολου (Πολ) Μανώλη.
Συμβαίνει συχνά, να χρησημοποιούμε τον όρο «μνημειώδες» για ένα έργο. Τόσο συχνά, που, ο όρος έχει πλέον απαξιωθεί πλήρως. Ομως, εν προκειμένω, δεν υπάρχει άλλος για να περιγράψει το βιβλίο του Μανώλη, το οποίο εξέδωσαν οι Εκδόσεις Λιβάνη. Σχεδόν 3.000 σελίδες σε τρεις τόμους, οι οποίες περιλαμβάνουν πάνω από 800 έγγραφα αρχείων, προερχόμενα από την Αρχιεπισκοπή Αμερικής, το Οικουμενικό Πατρειαρχίο, το υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα και άλλες πηγές. O Πολ Μανώλης αφιέρωσε πολλές δεκαετίες στη συλλογή, τη μελέτη, την ταξινόμηση και την παρουσίαση του υλικού του. Αυτό το «opus magnum», που στο εξής θα αποτελέσει απαραίτητη βάση για την περαιτέρω κατανόηση της Αρχιεπισκοπής και της ομογένειας, δύσκολα θα μπορούσε να γραφτεί από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο. O Μανώλης, στενότατα δεμένος με την Αρχιεπισκοπή και το Φανάρι όλα αυτά τα χρόνια, είναι ίσως ο πρώτος Ελληνας που μπήκε στα ενδότερα της αμερικανικής πολιτικής ζωής, στην καρδιά του Καπιτωλίου. Ηταν τελειόφοιτος του Χάρβαρντ, (όπου σπούδασε έχοντας συγκάτοικό του, στο ίδιο δωμάτιο, τον Χένρι Κίσινγκερ) όταν, ο τότε πρόεδρος της αμερικανικής Γερουσίας τον επέλεξε για προσωπικό βοηθό του. Ετσι, στην τρίτη δεκαετία της ζωής του, αυτός ο γιος μεταναστών βρέθηκε ξαφνικά να συναντά τακτικά κάθε εβδομάδα τον νικητή του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Ακόμα και πριν από την έκδοση αυτού του έργου, ο Μανώλης ήταν ίσως ο σημαντικότερος μελετητής του ελληνισμού της Αμερικής.
Το κρίσιμο έγγραφο του 1930
Σύμφωνα με τον Μανώλη, όπως προκύπτει μέσα από τις πηγές που τώρα φέρνει στο φως, οι διεργασίες σχετικά με το καθεστώς της Αρχιεπισκοπής στηρίχθηκαν σε σχέδια του Μεταξάκη, ενώ ο ρόλος σημαντικών πολιτικών και υπηρεσιακών παραγόντων στην Αθήνα, αλλά και ιεραρχών ή μη στην Αμερική, υπήρξε καθοριστικός γι’ αυτές. Σύμφωνα με τις πηγές αυτές, η αρχιεπισκοπή ιδρύθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως αυτόνομη εκκλησία, αυτονομία που καταργήθηκε το 1930 μέσω, όπως υποστηρίζει ο Μανώλης, ενός «φαλκιδευμένου εγγράφου, σε συνεργασία του Φαναρίου, της Εκκλησίας της Ελλάδος και της ελληνικής κυβέρνησης». Αν πράγματι ισχύει αυτή η θέση όπως υποστηρίζει ο Μανώλης μέσα από το «θρίλερ» που δημιουργεί η εξέταση των σχετικών εγγράφων κι αν αυτή η «ανακάλυψη» είχε γίνει σε άλλες εποχές, ίσως να είχε αποτελέσει εκείνο το στοιχείο που θα μπορούσε να επιδράσει καταλυτικά στην πορεία των συγκρούσεων που προαναφέρθηκαν. Σήμερα, το ενδιαφέρον γι’ αυτήν την παράμετρο είναι μεν μεγάλο, αλλά εντελώς ακαδημαϊκό, ιστορικό, χωρίς «πολιτικές» επιπτώσεις. Και η συμβολή του βιβλίου του Μανώλη είναι πολύ διαφορετική και πιο ουσιαστική, από το να επιχειρήσει να προκαλέσει τους όποιους τριγμούς, για τους οποίους σήμερα δεν υπάρχει κανένα μέλλον. Στους τρεις τόμους του έργου που ήδη εκδόθηκαν θα προστεθεί και ένας τέταρτος, ο οποίος γράφεται αυτή τη στιγμή και θα περιλαμβάνει τα συνολικά πορίσματα του Μανώλη από τη μελέτη αυτού του υλικού, καθώς και το εκτενέστατο ευρετήριο και τη σχετική βιβλιογραφία.