«Τηλέμαχος» του Γκλουκ σε πανελλήνια πρώτη

«Τηλέμαχος» του Γκλουκ σε πανελλήνια πρώτη

5' 20" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Σε πανελλήνια πρώτη θα παρουσιαστεί στις 2 Αυγούστου στο Ηρώδειο η όπερα του Γκλουκ «Τηλέμαχος», και μάλιστα παγκοσμίως για πρώτη φορά ύστερα από δυόμισι αιώνες σε ιταλική γλώσσα. Για μία και μοναδική βραδιά το έργο θα αναβιώσει χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ, το οποίο ιδρύθηκε το 1961 από την Ελληνίδα τσεμπαλίστρια Λίνα Λαλάντη και τον Ράλφ Εμερι. Η όπερα θα ανέβει με κοστούμια εποχής και σκηνικά που βασίζονται σε διασωθέντα σχέδια της πρώτης παραγωγής (1765). Ανάμεσά τους, κι ένα σχέδιο του περίφημου Ιταλού σκηνογράφου Λορέντσο Κουάλιο.

Πρόσφατα, χάρη στη διάσημη Ιταλίδα μεσόφωνο Τσετσίλια Μπάρτολι, δημιουργήθηκε νέο ενδιαφέρον γύρω από τον Γκλουκ και τα «ιταλικά» του έργα. Ευρέως γνωστός από την όπερα «Ορφέας και Ευρυδίκη», ο Αυστριακός συνθέτης αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση στην ιστορία της μουσικής. Πιστώνεται τη μεταρρύθμιση της σοβαρής ιταλικής όπερας (opera seria), ενώ εκτιμάται ότι κατέφερε σοβαρό πλήγμα στους καστράτους (δηλ. τους διάσημους ευνούχους τραγουδιστές της εποχής του μπαρόκ) και την πολυφορτωμένη αισθητική τους.

Η αλήθεια είναι διαφορετική. Πριν έρθει η ώρα του «Ορφέα» (1762), ο Γκλουκ είχε υπηρετήσει επί αρκετές δεκαετίες τη σοβαρή ιταλική όπερα. Μάλιστα, δεκαέξι από τις 29 όπερες που είχαν προηγηθεί του «Ορφέα» βασίζονταν σε ποιητικό κείμενο του Πιέτρο Μεταστάζιο, δηλ. του ανθρώπου που συνέβαλε αποφασιστικά στην παγίωση των αρχών της ιταλικής σοβαρής όπερας. Τα έργα αυτά είχαν παρουσιαστεί με επιτυχία στο Μιλάνο, στη Βενετία, στο Τορίνο, στο Λονδίνο, στη Δρέσδη, στην Κοπεγχάγη, στην Πράγα, στη Νάπολη και στη Ρώμη, δηλ. περίπου σε όλη την Ευρώπη, χαρίζοντας στον Γκλουκ ανάλογη φήμη. Οι παρτιτούρες τους προβλέπουν σημαντικούς ρόλους για καστράτους. Ο ίδιος ο ρόλος του Ορφέα, δηλ. της πρώτης από τις τρεις «μεταρρυθμιστικές» όπερες του Γκλουκ, γράφηκε αρχικά για τον διάσημο καστράτο Γκαετάνο Γκουαντάνι, χάρη στον οποίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία.

Μεταρρύθμιση γαλλικής έμπνευσης

Το 1761, στην Αυλή της Βιέννης όπου υπηρετούσε από το 1754, ο Γκλουκ συνάντησε τον Ιταλό ποιητή Ρανιέρι ντα Καλτσαμπίτζι. Οι «μεταρρυθμιστικές» ιδέες του σχετικά με το στενό δέσιμο μουσικής, λόγου και χορού, κέντρισαν το ενδιαφέρον του Γκλουκ, που πλησίαζε πια τα πενήντα του χρόνια. Η μουσική ώφειλε να ρέει κατά το δυνατόν δίχως να διακόπτεται από διακριτά μουσικά μέρη (άριες, ντουέτα κ.λπ.) και το τραγούδι θα έπρεπε να επιτρέπει στο κείμενο να γίνεται άμεσα κατανοητό από τον ακροατή, άρα να απαλλαγεί από διανθίσματα. Ολα αυτά ασφαλώς ήσαν ξένα προς την ιταλική σοβαρή όπερα του μπαρόκ, όχι όμως και προς το γαλλικό ομόλογό της, τη «λυρική τραγωδία» που είχε θεμελιώσει ο Ζαν Μπατίστ Λυλλύ και είχε καλλιεργήσει ο Ζαν Φιλίπ Ραμό. Οι «μεταρρυθμιστικές» όπερες του Γκλουκ εντάσσονται ομαλά σε αυτήν την παράδοση.

Μέχρι τη συνάντησή του με τον Καλτσαμπίτζι ο συνθέτης είχε προσφέρει στο βιεννέζικο κοινό ορισμένες κωμικές όπερες σε γαλλικό κείμενο, έργα με διαλόγους πρόζας και μουσικά μέρη. Ωστόσο, το αυξημένο ενδιαφέρον του για τη σοβαρή γαλλική μουσική τον ώθησε το 1773 να εγκαταλείψει τη Βιέννη και να εγκατασταθεί στο Παρίσι, κοντά στην Μαρία Αντουανέτα. Στην πρωτεύουσα των Αψβούργων επέστρεψε το 1779 και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του το 1787, απολαμβάνοντας τιμές και καταξίωση της μακροχρόνιας πορείας του.

Μεταβατική όπερα

Ο «Τηλέμαχος» ανετέθη πιεστικά στον Γκλουκ τον χειμώνα του 1764. Το έργο έπρεπε να γραφεί ταχύτατα, καθώς θα παρουσιαζόταν στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για τον δεύτερο γάμο του τότε διαδόχου -και μελλοντικού αυτοκράτορα της Αυστρίας- Ιωσήφ Β΄. Το θέμα της όπερας ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές χάρη στο μυθιστόρημα με παιδαγωγικές προθέσεις «Οι περιπέτειες του Τηλέμαχου» του Φενελόν, Γάλλου συγγραφέα, ιερωμένου και παιδαγωγού. Καθώς ο χρόνος πίεζε, ο ποιητής Μάρκο Κολτελίνι, που ανέλαβε το λιμπρέτο, στράφηκε σε προγενέστερα έργα: άντλησε σημαντικά από το κείμενο του Κάρλο Σιτζισμόντο Καπέτσε για την τρίπρακτη όπερα του Αλεσάντρο Σκαρλάτι πάνω στο ίδιο θέμα (1718). Ο Κολτελίνι μοιραζόταν τις «μεταρρυθμιστικές» ιδέες του Καλτσαμπίτζι και προσέφερε στον Γκλουκ ένα κείμενο που μπορούσε να μελοποιηθεί σύμφωνα με αυτές.

Τη λογική της αξιοποίησης παλαιότερου υλικού ακολούθησε και ο συνθέτης, που στράφηκε τόσο σε δικά του όσο και σε έργα άλλων. Παρ’ όλα αυτά, η όπερα διαθέτει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Πρόκειται για το σημαντικότερο έργο του Γκλουκ ανάμεσα σε δύο σημαντικά έργα της «μεταρρύθμισης»: τον «Ορφέα» και την «Αλκηστη». Στην παρτιτούρα του «Τηλέμαχου» αποτυπώνεται καθαρά η μεταβατική γραφή που μετακινείται από τις αρχές που διέπουν την ιταλική όπερα προς αυτές των γαλλικών έργων. Χοροί και χορωδιακά εναλλάσσονται όπως στον «Ορφέα», ενώ η σκηνή του χρησμού θα βρει μελλοντικά τη θέση της στην «Αλκηστη». Η μουσική είναι σε μεγάλη διάρκεια συνεχής. Αριες, διαλογικά μέρη, χοροί και χορωδιακά εντάσσονται στο πλαίσιο ενιαίων δομών. Ανάμνηση της ιταλικής σοβαρής όπερας αποτελούν ορισμένες άριες της Κίρκης με έντονες διανθίσεις, κυρίως όμως το γεγονός ότι οι ρόλοι του Τηλέμαχου και του Μερίωνα έχουν γραφεί για φωνές γυναικείας χροιάς: ο πρώτος για κοντράλτο, ο δεύτερος για καστράτο.

Αρνητική υποδοχή

Οι κριτικοί της εποχής δεν υποδέχτηκαν θετικά τις «μεταρρυθμίσεις». Ομως, ο Γκλουκ αξιοποίησε αρκετά μέρη του έργου σε μεταγενέστερες -και σήμερα πολύ πιο διάσημες- όπερές του, όπως η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», η «Αρμίντ» και η «Ιφιγένεια εν Ταύροις». Πολλά χρόνια αργότερα, ο Εκτορ Μπερλιόζ δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό του για όσα αποσπάσματα της όπερας μπόρεσε να εντοπίσει.

Μετά την πρεμιέρα (Ιανουάριος 1765) το έργο δεν είχε καμία παραπέρα τύχη. Σήμερα, τα ερωτήματα σχετικά με την αυθεντική μορφή της όπερας είναι αρκετά, καθώς ο Γκλουκ δεν φρόντισε να εκδοθεί η παρτιτούρα. Η πρώτη παρουσίαση της όπερας στη σύγχρονη εποχή πραγματοποιήθηκε το 1987 στο Σάλτσμπουργκ, όμως σε γερμανική γλώσσα. Η παράσταση του Αγγλικού Φεστιβάλ Μπαχ είναι η πρώτη στην πρωτότυπη ιταλική γλώσσα.

Δισκογραφία Γκλουκ

Μέχρι σήμερα ο «Τηλέμαχος» δεν έχει ηχογραφηθεί. Μεμονωμένες άριες εντοπίζει κανείς σε προσωπικούς δίσκους διαφόρων τραγουδιστών. Ενδεικτικά, ας αναφερθεί ένας θαυμάσιος συμπαγής δίσκος του Γερμανού κόντρα-τενόρου Γιόχεν Κοβάλσκι (Capriccio 10416), στον οποίο περιλαμβάνονται δύο άριες από την όπερα. # Οποιος επιθυμεί μία γεύση από τις σοβαρές ιταλικές όπερες του Γκλουκ ας στραφεί χωρίς επιφύλαξη στον δίσκο «Gluck ItaliaArias» με την Τσετσίλια Μπάρτολι και την Ακαδημία Παλαιάς Μουσικής του Βερολίνου (Decca 467248-2). # Ανάμεσα στον τεράστιο αριθμό ηχογραφήσεων της όπερας «Ορφέας και Ευρυδίκη» θα ξεχώριζε κανείς δύο: 1) την ερμηνεία του Ρενέ Γιάκομπς για τον βαθύ λυρισμό αλλά και την ευαίσθητη προσέγγιση του ύφους της μουσικής (harmonia mundi 901742.43) και 2) την ανάγνωση του Πέτερ Μάαγκ για την εντυπωσιακή σκιαγράφηση του κεντρικού ρόλου από την Πολωνή κοντράλτο Εύα Πόντλες (Arts 47536-2). Τέλος, ως δείγμα της «γαλλικής» γραφής του Γκλουκ προτείνεται η όπερα «Ιφιγένεια εν Ταύροις» στην ηχογράφηση παράστασης από τη Σκάλα του Μιλάνου το 1957 (ΕΜΙ 724356545120): παρά τον προβληματικό ήχο και τη στυλιστικά ελάχιστα ενημερωμένη ερμηνεία, διαθέτει τη Μαρία Κάλλας, ανεπανάληπτη στον κεντρικό ρόλο.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή