Πολλές φορές κάτι ή κάποιος αποδίδεται «καλύτερα» σε μια φωτογραφία. Ενας από τους ρόλους των φωτογραφιών είναι να εξωραΐζουν τη φυσική κατάσταση των πραγμάτων (εξ ού και η απογοήτευσή μας όταν μια φωτογραφία δεν μας κολακεύει). H ωραιοποίηση είναι μια κλασική λειτουργία της κάμερας και αδυνατίζει την ηθική στάση που θα μπορούσε να υιοθετήσει κανείς απέναντι στα εικονιζόμενα. Αντίθετα, το να τονίζει κανείς τα άσχημα στοιχεία ενός πράγματος είναι μια πιο μοντέρνα στάση, διδακτική, που μας αναγκάζει να ενεργοποιήσουμε την αντίδρασή μας. Οι φωτογραφίες πρέπει να σοκάρουν για να εκφράσουν εύγλωττα ένα κατηγορώ και εν τέλει να αλλάξουν τη συμπεριφορά μας.
Ενα παράδειγμα: μερικά χρόνια πριν, οι αρχές του Καναδά, όπου υπολογίζεται ότι το κάπνισμα σκοτώνει κάθε χρόνο 45.000 κατοίκους, αποφάσισαν να προσθέσουν σε κάθε προειδοποιητική ετικέτα στα κουτιά των τσιγάρων μια φωτογραφία-σοκ: πνευμόνια που τα τρώει ο καρκίνος, ένας εγκέφαλος που έχει υποστεί θρόμβωση, μια καρδιά που έχει υποστεί βλάβες, ένα γεμάτο αίματα στόμα με οξεία περιοδοντίτιδα. Ενα πακέτο με μια τέτοια εικόνα θα είχε 60 φορές περισσότερες πιθανότητες να κάνει τους καπνιστές να εγκαταλείψουν το κάπνισμα από μια απλή λεκτική προειδοποίηση, απεκάλυψε μια έρευνα.
Με στόχο το σοκ
Ας πούμε ότι είναι έτσι. Αλλά για πόσο; Εχει χρονικά περιθώρια το σοκ; Τη στιγμή που μιλάμε, οι καπνιστές στον Καναδά στρέφουν το βλέμμα τους αλλού από απέχθεια βλέποντας αυτές τις φωτογραφίες. Θα συμβαίνει το ίδιο και πέντε χρόνια αργότερα; Το σοκ μπορεί να γίνει οικείο. Οι εντυπώσεις μπορεί να αμβλυνθούν. Μπορεί στο κάτω κάτω να κοιτάξει κανείς αλλού. Υπάρχουν τρόποι να προστατευθεί από την ενόχληση που του προκαλεί μια τέτοια ανεπιθύμητη πληροφόρηση, αν θέλει να συνεχίσει να καπνίζει. Οπως συνηθίζει κανείς στη φρίκη της καθημερινής ζωής, έτσι μπορεί να συνηθίσει και στη φρίκη των εικόνων.
Υπάρχουν ακόμη περιπτώσεις που η επανειλημμένη έκθεση σ’ αυτό που σοκάρει, θλίβει και απωθεί, δεν εξαντλεί τη συναισθηματική αντίδραση. O εθισμός στην εικόνα δεν είναι αυτόματος, γιατί η εικόνα ακολουθεί άλλους κανόνες από την καθημερινή ζωή. Οι αναπαραστάσεις της Σταύρωσης δεν γίνονται βαρετές για τους πιστούς, αν είναι πραγματικά πιστοί. Είναι το ίδιο που συμβαίνει και με τις θεατρικές παραστάσεις. Οι παραστάσεις του «Τσουσινγκούρα», μιας από τις δημοφιλέστερες θεατρικές αφηγήσεις της ιαπωνικής κουλτούρας, θα κάνουν ένα ιαπωνικό ακροατήριο να κλαίει, όσες φορές και αν έχει ακούσει τον Αρχοντα Ασάνο να θρηνεί αντικρίζοντας την κερασιά, ενώ οδεύει προς τον θάνατό του. H προδοσία και ο θάνατος του ιμάμη Χουσεΐν στην «Ταζίγια» θα προκαλεί πάντα δάκρυα στους Ιρανούς, όσες φορές και αν έχουν δει το δράμα να αναπαριστάται. Ακριβώς το ότι το έχουν δει πολλές φορές και πάντα κλαίνε, τους κάνει να κλαίνε πιο πολύ. Το ανθρώπινο πάθος που εκφράζεται μέσα από τέτοιες αφηγήσεις δεν αλλοιώνεται ποτέ.
Η φρίκη του πολέμου
Θέλουν όμως οι άνθρωποι να αισθάνονται φρίκη; Υπάρχουν ακόμη εικόνες που η δύναμή τους έγκειται στο ότι δεν μπορεί να τις κοιτάξει κανείς. Τα παραμορφωμένα πρόσωπα των βετεράνων που επέζησαν του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα γεμάτα ουλές πρόσωπα όσων επέζησαν της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, τα κακοποιημένα από φαλτσέτες πρόσωπα των θυμάτων της πολεμικής διαμάχης των Χούτου και των Τούτσι στη Ρουάντα – αυτά, μπορεί να τα συνηθίσει κανείς;
Η φρίκη του πολέμου έχει πράγματι γίνει συνώνυμη με τις φωτογραφίες που την αποδεικνύουν. Τα βουνά από κρανία στην Καμπότζη του Πολ Ποτ, οι μαζικοί τάφοι στη Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ, τη Βοσνία, το Κόσοβο: αυτή η μετά θάνατον αλήθεια είναι η επιτομή των όσων συνέβησαν. Και η μετά θάνατον αλήθεια που εκφράζουν είναι συχνά η πιο εντυπωσιακά φρικτή. Οπως είπε η Χάνα Αρεντ, όλες οι φωτογραφίες και τα ντοκιμαντέρ που αναφέρονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης παραποιούν την αλήθεια, γιατί δείχνουν τα στρατόπεδα τη στιγμή της εισόδου των συμμάχων. Οσα κάνουν τις εικόνες αυτές ανυπόφορες -οι σωροί από πτώματα και οι σκελετώδεις μορφές των επιζησάντων- δεν ήταν τυπικά χαρακτηριστικά των στρατοπέδων, αφού οι Ναζί εξόντωναν τους αιχμαλώτους με οργανωμένο τρόπο (με θανατηφόρα αέρια και όχι με την πείνα) και μετά έστελναν τα πτώματα στα κρεματόρια. Οι φωτογραφίες έχουν την ιδιότητα να ανακαλούν άλλες φωτογραφίες: αναπόφευκτα οι φωτογραφίες των λιμοκτονούντων στο στρατόπεδο της Ομάρσκα, το σερβικό στρατόπεδο που δημιουργήθηκε στη Βοσνία το 1992, ανακαλούν τις εικόνες του 1945.