O Τζέιμς Μακνίλ Γουίσλερ δεν φημίζεται ακριβώς για την βαθύτητά του. Το πιθανότερο είναι πως ούτε και ο ίδιος δεν θα ενδιαφερόταν για ένα τέτοιο χαρακτηρισμό, γνωρίζοντας ότι το «αισθητής του Λονδίνου και του Παρισιού» προσδιορίζει σωστότερα τα ζωγραφικά του ενδιαφέροντα, λευκές, γυναικείες ενδυμασίες με λουλούδια «άσπρα και ωραία ως ταίριαζαν πολύ».
Ζωγραφικές ιστορίες
Και όμως, έχει κάνει έναν πίνακα που κρούει βαθύτερες χορδές, την προσωπογραφία της μητέρας του Αννας Γουίσλερ, τη «Μητέρα», όπως ονόμαζε σε στενό κύκλο, ενώ δημοσία τιτλοφόρησε «Διάταξη σε μαύρο και γκρίζο Νο 1», συγκαταλέγοντάς το έτσι στη σειρά των έργων του που φέρουν παρόμοιους τίτλους, δηλωτικούς περισσότερο της αισθητικής κατεύθυνσης παρά του θέματος.
Ο πίνακας, όμως, απέβη να συμβολίζει κάτι γενικότερο από το θέμα, την ονομασία και την αισθητική του, κάτι που, όμως, είναι απαύγασμα και των τριών μαζί. Τη διαφορετική, ενίοτε πολύ διαφορετική, προσέγγιση στο έργο τέχνης και το πνευματικό υπόβαθρο Γαλλίας, Αγγλίας και Αμερικής.
Για τους Αμερικανούς, η μορφή της αυστηρής μελανειμονούσας χήρας με το άσπρο, σφιχτό φακιόλι στα μαλλιά, καθισμένη στη στάση της καρτερίας και κοιτάζοντας μπροστά της το κενό είναι το σύμβολο της σιωπηλής, εσωτερικής δύναμης, της αντοχής και του πατριωτισμού? ενώ για τους Γάλλους -το έργο ανήκει στη συμβολιστική συλλογή του Μουσείου Ορσέ στο Παρίσι- είναι ένα χαριτωμένο δείγμα της παρακμιακής τέχνης του fide siecle, του τέλους του 19ου αιώνα.
Στη Βρετανία όπου τώρα βρίσκεται δάνειο από το Παρίσι, ως επίκεντρο των εκθέσεων που γίνονται στη Γλασκώβη για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του ζωγράφου, το έργο είχε θεωρηθεί «ονειρωδώς συγκεχυμένο». Ομως, η προσωπογραφία, όπως όλα τα αληθινά έργα τέχνης, έχει περισσότερες από μια ιστορία να πει. Μπορεί ο ζωγράφος να του έδωσε έναν αισθητικό τίτλο, αλλά, καθώς γράφει η Τζάκι Γουλσλάγκερ στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», είναι συνάμα η έκφραση της σχέσης του γιου με τη μάνα. H δύναμή του πηγάζει από αυτήν την αμφίσημη σχέση, που άλλοτε είναι ανακούφιση και άλλοτε βάρος. O ζωγράφος αυτό ακριβώς επιδιώκει να αποτυπώσει, το ζυγοστάθμισμα μεταξύ της αφοσίωσης στον γονέα και την ανάγκη ανεξαρτητοποίησης από εκείνον. O Γουίσλερ ως Αμερικανός στην καταγωγή, σπουδαγμένος στο Παρίσι και εγκατεστημένος στο Λονδίνο, αποδίδει την ένταση της σχέσης με το στυλ του έργου, το αιωρούμενο μεταξύ του Παλιού και του Νέου Κόσμου, μεταξύ της λαχτάρας της νέας Αμερικής για το κύρος της ευρωπαϊκής παράδοσης και της ανάγκης του νεαρού ξένου να βαδίσει ελεύθερα. Πράγμα διόλου εύκολο. Το 1871 δεν υπήρχε αμερικανική παράδοση στη ζωγραφική και ο Γουίσλερ ζωγράφιζε πορτρέτα σαν του Βελάσκεθ. Ομως, στην προσωπογραφία της μητέρας του υπάρχουν στοιχεία, κυρίως η έκδηλη μοναξιά της που προμηνύουν τον Γκραντ Γουντ, τον Εντουαρντ Χόπερ ακόμη και τον Αντι Γουόρχολ. Αυτή η μοναξιά ήταν που ενόχλησε και όταν το έργο έγινε γραμματόσημο, στην Αμερική του Μεγάλου Κραχ, ο σχεδιαστής για να την απαλύνει, πρόσθεσε ένα βάζο με λουλούδια.
Διαχρονικά ταξίδια
Στο Παρίσι, το πορτρέτο μοιάζει γαλλικό και τώρα στη Γλασκώβη μετά τη γνώση που προσκόμισε η μεγάλη αναδρομική του Γουίσλερ το 1994, το έργο αναδεικνύει τις πραγματικές του ιδιότητες που δεν είναι τόσο η «ισχνή, αμερικανική ομορφιά» του Χένρι Τζέιμς όσο «μια μάνα» όπως πρόσφατα περιέγραψε ο Ντον Ντε Λίλο «ξεκομμένη από τον καιρό της και φυτεμένη στον 20ό αιώνα δίχως καν να είναι έτοιμη γι’ αυτό».