Στην ιταλική ζωγραφική, είναι αδιαμφισβήτητος μεταξύ των ιστορικών ο ρόλος που έπαιξε ο Καραβάτζιο όχι μόνο στη δημιουργία αλλά και στην επικράτηση του είδους του αποκαλούμενου «νεκρή φύση». H ακμή του είδους συνδέεται με τη Βόρεια Ευρώπη και ειδικότερα με τους Ολλανδούς του 17ου αιώνα, οι ρίζες όμως βρίσκονται στην Ιταλία, όπου άνθησε, πλούτισε και μαράθηκε μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Ακολούθησε, όπως συνήθως συμβαίνει στις εποχές ακμής, η επανάληψη, η μίμηση και η πτώση στην απλή διακοσμητικότητα.
Αφανείς κι εμφανείς
Αυτή η αιφνίδια ακμή και παρακμή είναι ένα φαινόμενο πολύ σύνθετο και πολύπλοκο εμπεριέχοντας και πολλούς άγνωστους ή αφανείς επαγγελματίες ζωγράφους, γεγονός που αποθάρρυνε τους θεωρητικούς και τους ιστορικούς από το να το αντιμετωπίσουν κατά μέτωπον σε βιβλία ή εκθέσεις.
Τώρα, μια εξαίρεση. Αυτή είναι η Μίνα Γκρέγκορι. Ειδική στον Καραβάτζιο και τους ομοπάτριδες ακολούθους του στη «νεκρή φύση» και οργανώτρια της πλέον φιλόδοξης, έως τώρα, έκθεσης του είδους, «Ιταλική νεκρή φύση: Από τον Καραβάτζιο στον 18ο αιώνα» (227 έργα) στο Παλάτσο Στρότζι της Φλωρεντίας. Στη Λομβαρδία, όπου γεννήθηκε ο Καραβάτζιο το 1514, φυτεύθηκαν οι πρώτοι σπόροι της «νεκρής φύσης» από τους σήμερα αφανείς Βιτσένζο Κάμπι, Τζιοβάνι Αμπρότζιο Ριτζίνο και τη ζωγράφο Φέντε Γκαλίτζια? ο γνωστότερος ανάμεσα στους πρωτοπόρους είναι ο Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο που οι αλλόκοτες μορφές του, οι συχνά συντεθειμένες από φρούτα και λαχανικά είχαν επισύρει την προσοχή του νεαρού Καραβάτζιο (τουλάχιστον ως προς τις εκφραστικές δυνατότητες των προϊόντων της λαϊκής αγοράς).
Ο ίδιος ο Καραβάτζιο αντιπροσωπεύεται στην έκθεση με το «Αγόρι μ’ ένα καλάθι φρούτα», το «Αγόρι που δάγκωσε η σαύρα», τον «Βάκχο» και τον «Λαουτάρη» – λείπει το «Πανέρι με φρούτα», εξαιτίας ίσως αδυναμίας δανεισμού από την Αμβροσιανή Πινακοθήκη του Μιλάνου όπου βρίσκεται. H απουσία τούτη είναι αξιοσημείωτη γιατί είναι η μόνη αποκλειστικά «νεκρή φύση» του Καραβάτζιο, ενώ όλα τα άλλα συμπεριλαμβανόμενα έργα του εμπεριέχουν «νεκρές φύσεις». Μόνο αυτό το έργο εξηγεί κάπως την πληθώρα των «νεκρών φύσεων» που ακολούθησαν από τους λεγόμενους «Καραβατζίστι», τους οπαδούς του στυλ το οποίο καθιέρωσε ο Καραβάτζιο.
Από αυτά τα επόμενα, καθώς γράφει ο Ρόντερικ Κουγουέι Μόρις στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», ξεχωρίζει για τη λεπτότητα της παρατήρησης και της απόδοσης η «Νεκρή φύση με πεπόνια, καρπούζι, ρόδια και άλλα φρούτα», αποδιδόμενη στον λεγόμενο «Νοικάρη του Σαρατσένι», μια αινιγματική φυσιογνωμία, δίχως όνομα, στον οποίο αποδίδονται λιγότερα από έξι έργα. Ανάμεσά τους, μια άλλη «Νεκρή φύση με φρούτα στο περβάζι», εξίσου μυστηριωδώς συμβολική, η οποία βρίσκεται σε μουσείο των ΗΠΑ. Το έργο τούτο εντόπισε στη Μαδρίτη, το 1992, ο ιστορικός Τζον Σπάικ, που το χρονολόγησε το 1603 και υπάρχουν αρκετοί ερευνητές σήμερα που το αποδίδουν στον ίδιο τον Καραβάτζιο, λόγω της υψηλής τέχνης του. Εάν δεν ανήκει σε αυτόν, τότε θα πρέπει να προήλθε από έναν εξίσου ταλαντούχο σύγχρονό του ζωγράφο και τέτοιος, κατά τη διοργανώτρια της έκθεσης, είναι μόνον ο «Νοικάρης του Σαρατσένι».
Τα θρησκευτικά έργα του Καραβάτζιο διακρίνονται για την πολυσημία τους και ως προς αυτό δεν υστερούν οι «νεκρές φύσεις» του. Αλλωστε, δεν ήταν απαίδευτος, και είχε πρωτοφανείς ενοράσεις στη χριστιανιακή γνώση και πίστη? επιπλέον, είχε ένα πολύ ανοιχτό μυαλό, σύμφωνο με την παλαιότερη, χρυσή εποχή της Αναγέννησης και αντίθετο προς τη φιλύποπτη, δύσπιστη και δύσθυμη αντι-μεταρρύθμιση του καιρού του. H χρήση των συμβόλων στην τέχνη ήταν αυστηρά εποπτευόμενη. Κατά τη Σύνοδο του Τρεντ, ένα σύμβολο για ένα μήνυμα και οι παραβάτες καλούνταν να απολογηθούν. Ακόμη και στη Βενετία, με το πιο ανεξάρτητο πνεύμα, η Ιερά Εξέταση κάλεσε το 1574 τον Βερονέζε να δικαιολογήσει, σύμφωνα με το θρησκευτικό δόγμα, το περιεχόμενο του «Μυστικού δείπνου» του. Αντί να το αλλάξει ο Βερονέζε άλλαξε τον τίτλο του έργου του σε «Δείπνο στον οίκο του Λεβί», δικαιολογώντας έτσι τα αδικαιολόγητα.
Στις αρχές του 17ου αιώνα, η «νεκρή φύση» στην Ιταλία ήταν ένα είδος ανεκτό αλλά με αβέβαιο κύρος και ελεγχόμενο, πράγμα που ανέστειλε την ανάπτυξή του. Με την ευφυΐα, το ταλέντο και τη δεξιότητα που τον διέκριναν, ο Καραβάτζιο υπερέβη όλα τα εμπόδια και δημιούργησε «νεκρές φύσεις», οι οποίες αποτελούν ανεπιφύλακτα εγκώμια στη ζωή, την πολυμορφία της, τον πλούτο και την ηδονή της, μη αποσιωπώντας ταυτόχρονα ότι οι καρποί, απηχώντας τους απαγορευμένους καρπούς του Παραδείσου, μπορεί να αποβούν σε οδό της απωλείας.
Η συνέχεια
Μόνο ένας μεγάλος καλλιτέχνης μπορεί να πει τον ουρανό και την άβυσσο ταυτόχρονα και δεν είναι απορίας άξιον ότι οι ζωγράφοι που τον ακολούθησαν, όντας κατώτεροί του, δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο. Ή δεν θέλησαν να αναλάβουν το ρίσκο που εκείνος πήρε.