O Τζον Ντος Πάσος πέθανε το 1970. Στον καιρό του ο Ερνεστ Χεμινγουέι τον είχε αποκαλέσει, με αφορμή το μυθιστόρημα «Μανχάταν Τράνσφερ», «πνευματικό οδηγό της Νέας Υόρκης» και αργότερα, ο Ζαν Πολ Σαρτρ τον χαρακτήρισε ως τον «μεγαλύτερο Αμερικανό μυθιστοριογράφο».
Τα κύρια έργα
Ομως, στις τρεις δεκαετίες μετά το θάνατό του, τα βιβλία του ήταν, ακόμη και μέσα στην πατρίδα του, αν όχι ανεύρετα τουλάχιστον δυσεύρετα. Μόλις τώρα η Αμερικανική Βιβλιοθήκη δημοσιεύει μια δίτομη έκδοση με τα κυριότερα γραπτά του. Μπορεί για τον Νόρμαν Μέιλερ ο Ντος Πάσος να υπήρξε η έμπνευση της εφηβείας που τον έσπρωξε στο γράψιμο και να ήταν ο αξιότερος συγγραφέας για να γράψει το μεγάλο, αμερικανικό μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, όμως η επανεκτίμησή του άρχισε μόλις το 1996, στα εκατόχρονα από τη γέννησή του. Τότε η Αμερικανική Βιβλιοθήκη κυκλοφόρησε τον πρώτο τόμο της έκδοσής της, η οποία συμπεριλαμβάνει τα τρία μυθιστορήματα της «Τριλογίας ΗΠΑ», τον «Τεσσαρακοστό δεύτερο παράλληλο» (1930), το «Χίλια εννιακόσια δεκαεννέα» (1932) και το «Μεγάλα λεφτά» (Βig Money, 1936). Τούτη η τριλογία, το εγγύτερο που έφθασε η αμερικανική λογοτεχνία στο ευρωπαϊκό πρότυπο, το καλούμενο «μυθιστόρημα ποταμός», υπήρξε η έμπνευση για απομιμήσεις από πολλούς. Ομως καμιά από τις απομιμήσεις δεν έφθασε το ύψος του πρωτοτύπου, όσον αφορά τη δύναμη και τη λάμψη. Αλλά και το κυριότερο, την πειραματική πρωτοτυπία της γραφής.
Εάν όμως αυτή ακριβώς, ως σύνθεση τολμηρή, ήταν η αιτία της ισχυρής πρόζας του Ντος Πάσος, ήταν κι ο λόγος της φθίνουσας πορείας της αναγνωσιμότητάς του στο ευρύ κοινό. H «Τριλογία ΗΠΑ» δεν έχει ήρωες αξιομνημόνευτους σαν τον Τζέι Γκάτσμπι του Σκοτ Φιτζέραλντ ή τον Νικ Ανταμς του Χεμινγουέι? και είναι ένα βαθιά απελπισμένο κείμενο. Πατώντας σε δύο παραδόσεις, τον παλιό νατουραλισμό του Θίοντορ Ντράιζερ και τον νέο μοντερνισμό του Τζέις Τζόις, ο Ντος Πάσος επεχείρησε να τις σοφιλιάσει σ’ ένα καινούργιο στυλ, το δικό του. Διάφοροι, το στυλ τούτο, το έχουν ονομάσει ποικιλότροπα. Κολλάζ, πανοραμικό, εξπρεσιονιστικό, σινεμασκοπικό, υπερνατουραλιστικό. Ο,τι κι αν είναι, η ανάμειξη αυτή μιας πειραματικής γραφής με πραγματικά γεγονότα και ανθρώπους σαν τον Φράνκλιν Ρούσβελτ και τους αδελφούς Ράιτ, συνέλαβε και απέδωσε τον φρενήρη ρυθμό της αμερικανικής κοινωνίας, τα χρόνια της ανατολής της στο παγκόσμιο στερέωμα.
Νωρίτερα από την τριλογία, το 1925, ο Ντος Πάσος είχε εκδώσει ένα άλλο μυθιστόρημα, σατιρικό, το «Μανχάταν Τράνσφερ» (Ανταπόκριση Μανχάταν). Για τον Σίνκλερ Λιούις εγκαινίαζε ένα νέο είδος γραφής, για τους Νεοϋορκέζους όμως ήταν άγρια καταδίκη της πόλης τους.
Η μαυρίλα, καθώς γράφει ο Ντάγκλας Μπρίνκλι στους «Νιου Γιορκ Τάιμς», σκεπάζει ολόκληρο το έργο του Ντος Πάσος. Φοιτητής στο Χάρβαρντ ένιωθε απόγνωση για τον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που κατέστρεψε την Ευρώπη. Και το 1917 πήγε στην Ισπανία για σπουδές αλλά στη συνέχεια υπηρέτησε σαν τον Χεμινγουέι, οδηγός σε νοσοκομειακό στη Γαλλία και την Ισπανία. Οι εμπειρίες του στα μέτωπα στοίχειωσαν τη ζωή και το έργο του, ιδιαίτερα τα πρώτα βιβλία του. Σε αυτά ζωγραφίζει την εικόνα ενός κόσμου που παρεφρόνησε από την υπερβιομηχάνιση και τον άλογο και άκρατο καπιταλισμό. Εργα που επηρέασαν μελλοντικούς πεζογράφους σαν τον Νόρμαν Μέιλερ, τον Τζόζεφ Χέλερ αλλά που στον καιρό τους κατηγορήθηκαν ως αντιαμερικανικά. Στη νέα έκδοση συμπεριλαμβάνονται και τα ταξιδιωτικά κείμενα του Ντος Πάσος. Φανατικός ταξιδευτής, έγραφε την ώρα που έβλεπε κι αισθανόταν, κι όχι την ανάμνηση όσων είχε δει και νιώσει.
Ταξίδεψε, διαμένοντας κατά διαστήματα, σε τόπους, σαν το Νησί του Πάσχα, τη Βραζιλία, την Κούβα, το Μεξικό, τη Μέση Ανατολή και στα Νησιά του Ειρηνικού. Από αυτά τα ταξιδιωτικά κείμενα, το πιο ενδιαφέρον είναι, σήμερα τουλάχιστον, το «Οριάν Εξπρές» (1927), που είναι η αφήγηση του ταξιδιού του (1921-1922) στη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή.
Διασχίζοντας την έρημο
Υπήρξε μάρτυς της δημιουργίας του Ιράκ από τους Βρετανούς και έγραψε για τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, τη Βαβυλώνα και τη ζωή στην έρημο. Αφησε γενειάδα και φορούσε μουσουλμανική κελεμπία, σαν τον Λόρενς της Αραβίας, και έπεισε την Γκέρντρουντ Μπελ, επικεφαλής της βρετανικής υπηρεσίας πληροφοριών στο Ιράκ, να ταξιδέψει με καραβάνι, από τη Βαγδάτη στη Δαμασκό, μέσα από την έρημο της Συρίας. Οχι ακριβώς δραματικός συγγραφέας σαν τον Λόρενς στους «Επτά στύλους της σοφίας», αλλά πιο επιδέξιος τεχνίτης του λόγου.