O ταν ξεκίνησε να γράφει σενάρια, θεατρικά έργα και βιβλία, ο Χανίφ Κιουρέισι ήξερε ποιοι ήταν οι κύριοι αποδέκτες των έργων του. Νέοι άνθρωποι της πόλης που είχαν πάρει γεύσεις της ζωής στο λαμπερό κέντρο και στις περιθωριακές συνοικίες, που ανίχνευαν συγκρουσιακές καταστάσεις στα πεδία του σεξ, της οικογένειας, του ρατσισμού, σαν τους ήρωες των ταινιών «Ωραίο μου πλυντήριο» και «O Σάμι και η Ρόζι κάνουν έρωτα» ή του «Βούδα των προαστίων», του πρώτου του μυθιστορήματος. Στα νιάτα του ο συγγραφέας ήταν ένας σταρ της εξέγερσης. Τώρα, στα 48 του χρόνια, διατηρεί τον αέρα του ανθρώπου που είναι πιο προχωρημένος από τον περίγυρό του, όμως δεν είναι πια σίγουρος πού απευθύνεται.
Ανθρωποι στο περιθώριο
Προσφάτως άρχισε να προβάλλεται μια νέα ταινία με δικό του σενάριο, «H μητέρα», με θέμα τη σεξουαλική ζωή μιας γυναίκας που πλησιάζει τα 70. «Δεν μπορώ να φανταστώ μοδάτους νεαρούς να κάνουν ουρά για να δουν ένα φιλμ με πρωταγωνίστρια μια ηλικιωμένη γυναίκα», λέει. «Και ειλικρινά, δεν μ’ ενδιαφέρει. Δεν έγραψα το σενάριο επειδή πίστευα ότι θα με κάνει πλούσιο. Το έγραψα γιατί με ενδιέφερε».
Το ενδιαφέρον του Κιουρέισι πάντα στρέφεται προς το αόρατο, τους ανθρώπους που βρίσκονται στο περιθώριο – που σηματοδοτείται στη «Μητέρα» από το άχαρο, άχρωμο παλτό που φοράει η 68χρονη ηθοποιός Αν Ριντ, έξοχη στον ρόλο που ερμηνεύει. Οι σεξουαλικές σκηνές της Ριντ με τον 35χρονο συμπρωταγωνιστή της Ντάνιελ Κρεγκ προκαλούν συχνά αμηχανία στους θεατές. «H ιδέα ότι μια μεγάλη γυναίκα έχει σεξουαλικές σχέσεις σοκάρει», λέει ο Κιουρέισι. «Δεν αποδεχόμαστε ότι οι μητέρες μας μπορεί να διαθέτουν σεξουαλικότητα. Το σώμα τους μας ανήκει».
Δύσκολες καταστάσεις
Το σεξ ποτέ δεν ήταν εύκολο στον κόσμο του Κιουρέισι. Εγραψε για μια ομοφυλόφιλη, φυλετικά μικτή σχέση στο «Ωραίο μου πλυντήριο», για «νοικιασμένο» σεξ στο Suburbia, κι έπειτα, στο μυθιστόρημά του «Οικείες απιστίες», για έναν άντρα που αποσυνδέεται συναισθηματικά από τη σύντροφό του και χωρίζει υπό συνθήκες που έκαναν πολλούς αναγνώστες -και κυρίως αναγνώστριες- να τον χαρακτηρίσουν αναίσθητο κάθαρμα. «Πιστεύω πως όταν γράφεις, αναζητάς καταστάσεις που είναι δύσκολες», λέει ο συγγραφέας. «Αυτές έχουν ενδιαφέρον. Αναζητάς τη σύγκρουση. Αν σκεφτείς «δεν θα ‘πρεπε να το πω αυτό», τότε να ξέρεις ότι αυτό ακριβώς πρέπει να πεις». O Κιουρέισι μεγάλωσε σε λαϊκό προάστιο, στο Μπρόμλεϊ του νότιου Λονδίνου. O πατέρας του ήταν Ινδός, η μητέρα του Αγγλίδα. Μικρός ο συγγραφέας ζήλευε το παρελθόν του πατέρα του, που ήταν από πλούσια οικογένεια -πήγαινε με άμαξα στο σχολείο και είχε υπηρέτες- και δεν καταλάβαινε γιατί αντάλλαξε αυτό το μεγαλείο για να γίνει ένας υπαλληλάκος στο νότιο Λονδίνο. Υποθέτει τώρα ότι ο πατέρας του ήθελε κάπως να ξεχωρίσει από τα άλλα έντεκα αδέλφια του. Και ξεχώρισε. Το Μπρόμλεϊ ήταν πολύ «λευκό» τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Ολόκληρη η οικογένεια ξεχώριζε.
Τον ρωτάω αν πιστεύει ότι η Βρετανία έχει γίνει λιγότερο ρατσιστική έκτοτε. «Να σου πω, όταν ήμουν παιδί ο ρατσισμός ήταν κάτι καθημερινό, ασυναίσθητο. Περπατούσες στον δρόμο κι άκουγες να σου λένε διάφορα. Και στο σχολείο, όλοι ήταν ρατσιστές με τρόπους που δεν είναι σήμερα. Από τ’ άλλο μέρος, ο τρόπος που ο υαλοκαθαριστής μού μιλάει για τους πρόσφυγες που ζητάνε άσυλο -«αυτοί οι καταραμένοι πρόσφυγες που έρχονται δω και μας παίρνουν τις δουλειές»- είναι ο ίδιος ακριβώς με τον τρόπο που μιλούσαν για τους Πακιστανούς όταν ήμουν μικρός. Απλώς διαπιστώνεις ότι ο στόχος του ρατσισμού έχει αλλάξει. Νομίζω ότι στον ρατσισμό οι άνθρωποι μιλάνε γι’ αυτά που απεχθάνονται στον ίδιο τον εαυτό τους: απληστία, αρπαχτικότητα, το ίδιο λεξιλόγιο που εφαρμόζεται στους Εβραίους, στους μαύρους, στους οικονομικούς μετανάστες, στους Πακιστανούς, στους Ιρλανδούς, σε όλους».
Ο Κιουρέισι ήταν σε μια παμπ στο Χάστινγκς πριν από λίγο καιρό, παρακολουθώντας την τηλεοπτική μετάδοση του ματς Αγγλία-Τουρκία, όταν όλοι οι θαμώνες άρχισαν να τραγουδάνε «Κάλλιο να ‘μουν Πακιστανός παρά Τούρκος». Εμεινε έκπληκτος. «Δεν πίστευα ότι θα άκουγα κάτι τέτοιο στο Λονδίνο. Γιατί το Λονδίνο είναι διαφορετικό από την υπόλοιπη Αγγλία. H Αγγλία χωρίς το Λονδίνο είναι ένας βάλτος».
«Μεσογειακής εμφάνισης»
Πρόσφατα τον συνέλαβαν για μια τροχαία παράβαση και τον πήγαν σε αστυνομικό τμήμα. «O αστυφύλακας με ρώτησε «φυλετική καταγωγή;». Με κοίταξε καλά-καλά. «Μεσογειακής εμφάνισης», αποφάνθηκε. «Δεν είναι σωστή αυτή η περιγραφή για μένα», του είπα. «Δική μου γνώμη είναι, όχι δική σας». Και το υπογράμμισε: Μεσογειακής εμφάνισης. Προσβλήθηκα. Σκέφτηκα, ο βλάκας αυτός μπορεί να γράψει οτιδήποτε ή να πει οτιδήποτε: δεν έχει σημασία ποιος είμαι. Φαντάσου τι γίνεται με ανθρώπους που είναι πραγματικά ανυπεράσπιστοι».
Η μητέρα του Κιουρέισι μένει ακόμα στο Μπρόμλεϊ? ο πατέρας του έχει πεθάνει εδώ και χρόνια. Τώρα γράφει ένα βιβλίο για την εμπειρία του από το διάβασμα των ημερολογίων του πατέρα του.
Είναι πολύ προσωπικά αυτά τα χειρόγραφα, λέει. H μητέρα του, τον ρωτάω, έχει δει τη «Μητέρα»; «Ναι, και της άρεσε. Μου έλεγε συνεχώς: Θα σοκαριστώ; Θα πρέπει να κλείσω τα μάτια μου; Τελικά την είδε την ταινία, και ανακουφίστηκε που δεν αναφερόταν σε αυτήν. Και πραγματικά, δεν αναφέρεται σε αυτήν».
Η καθημερινότητα ενός συγγραφέα
Ο Κιουρέισι σπούδασε Φιλοσοφία στο King’s College στο Λονδίνο. «M’ ενδιαφέρει η φιλοσοφική ψυχολογία, άνθρωποι σαν τον Νίτσε, τον Φρόιντ, τον Λακάν, τον Φουκό, τον Ντεριντά. Νομίζω ότι τα πραγματικά φιλοσοφικά επιτεύματα του 20ού αιώνα ήταν στο πεδίο της κατανόησης της γλώσσας. Τι είναι η γλώσσα; Από πού έρχεται, πώς λειτουργεί;»
Σηκώνεται πρωί και γράφει κάθε μέρα. Γράφει πολύ. «Δεν το κάνω επειδή είμαι πειθαρχημένος, αλλά επειδή τρελαίνομαι για το γράψιμο». Ανησυχεί καθόλου μήπως στεγνώσουν οι ιδέες του; «Οχι. Κάποιοι άλλοι προφανώς ανησυχούν. Δεν βλέπω τον λόγο». O λόγος είναι ότι όσο περισσότερο καιρό περνάει κανείς στο γραφείο του, τόσο λιγότερη ζωή βλέπει ώστε να μπορεί να γράψει γι’ αυτήν. «Καταλαβαίνω ότι αυτό μπορεί να ισχύει για έναν δημοσιογράφο», λέει, «επειδή η δουλειά σας είναι να φέρνετε «εδώ μέσα» το «εκεί έξω».
Δεν μπορείτε λοιπόν να γράψετε για τα γραφεία της εφημερίδας σας. Εγώ, βέβαια, θα έγραφα σίγουρα γι’ αυτόν το χώρο, αν τον ζούσα. Μένω σπίτι με την κυρά μου, με τα παιδιά μου.
Είμαι σπίτι μου όπως άλλοι είναι στον δρόμο, αλλά τι νομίζεις, η κουζίνα μου δεν είναι καθόλου γαλήνιος τόπος. Είναι ένας συναισθηματικός γολγοθάς. Τα παιδιά φωνάζουν, η γυναίκα μου φεύγει λέγοντας κάνε αυτό, κάνε εκείνο. Το σπίτι είναι καυτός τόπος, υπάρχει πολύ υλικό εκεί μέσα για να αντλήσεις».
Πόλεμος και παιδεία
Ενα άλλο πράγμα που σοκάρει τον Κιουρέισι τον τελευταίο καιρό είναι η στάση ορισμένων ανθρώπων της γενιάς του απέναντι στον πόλεμο του Ιράκ. Αν κάποιος φίλος εκφραστεί με συμπάθεια για τη φιλοπολεμική επιχειρηματολογία, ο Κιουρέισι οργίζεται. Είναι πολύ στενοχωρημένος με τη βρετανική κυβέρνηση, για την οποία πιστεύει ότι έχει αποτύχει στα θέματα του πολέμου, της παιδείας, της υγείας, σε όλα. «O Τόνι Μπλερ δεν έχει καμία ιδεολογία», λέει.
Ο συγγραφέας στέλνει τους τρεις γιους του στο City of LondoSchool, στο ίδιο ιδιωτικό σχολείο όπου στέλνει το παιδί της η Νταϊάν Αμποτ, στέλεχος των Εργατικών. Ενιωσε κάποια κατανόηση για την επίθεση που υπέστη η Αμποτ εξαιτίας αυτής της απόφασής της; «Και βέβαια όχι, διάολε! Και θα σου πω γιατί. Δεν με ενοχλεί το ότι ως ιδιώτης πήρε μια απόφαση, αυτό μπορώ να το καταλάβω. Ομως, η κυρία αυτή είναι μέλος ενός κόμματος που δεν κατάφερε να κάνει σχολεία όπου να μπορεί η ίδια να στέλνει τα παιδιά της. Πόσον καιρό έχουν στην κυβέρνηση αυτοί οι άθλιοι; Γιατί δεν υπάρχουν σωστά σχολεία;. Αυτό είναι το θέμα».