What kind of Europe? By Loukas Tsoukalis, Oxford University Press, 2003
Το βιβλίο «Τι είδους Ευρώπη;» του Λουκά Τσούκαλη δημοσιεύεται καθώς οι διαπραγματεύσεις για τη μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχουν εισέλθει στο στάδιο των τελικών αποφάσεων. H διαφορά από πολλά άλλα είναι ότι δεν περιορίζεται στις θεσμικές ή και διεθνείς πτυχές της ενοποιητικής διαδικασίας, αλλά αναδείχνει ουσιαστικές επιλογές οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής.
Ο Λουκάς Τσούκαλης στρέφεται εναντίον ποικίλων μύθων, που καλλιεργούνται στη δημόσια πολιτική και ακαδημαϊκή συζήτηση: Εναντίον του «συντηρητικού» μύθου, που βλέπει την Ευρώπη να είναι ήδη ένα υπερκράτος, εναντίον του γαλατικού «σοσιαλιστικού», που θεωρεί ότι η E.E. μπορεί να εγγυηθεί το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο και εναντίον του «αυτοκρατορικού μύθου» (σελ. 209 και μετά), που αντλεί από το παρελθόν και επιζητεί τη μετεξέλιξη της Ενωσης σε αυτόνομη παγκόσμια δύναμη.
Η βασική θέση του Λουκά Τσούκαλη είναι ότι υπάρχει χάσμα ανάμεσα σε πολιτική και οικονομία στην E.E. (σελ. 13-42). H θέση δεν είναι καινοφανής, την έχω άλλωστε και ο ίδιος υποστηρίξει νωρίτερα, μαζί με πολλούς άλλους, υποδείχνοντας ότι η Ενωση διαφέρει από συνήθεις ομοσπονδίες, ακριβώς γιατί εμφανίζει αυτό το χάσμα. Αλλά ο συγγραφέας αναπτύσσει συστηματικά μερικές υποβαθμισμένες στη δημόσια συζήτηση πτυχές του.
Γραφειοκρατικό φαινόμενο
Η Ενωση, γράφει, είναι ένα «ελιτίστικο» και «γραφειοκρατικό» φαινόμενο (σελ. 208 και μετά), «αποπολιτικοποιεί» τα ζητήματα και στηρίζεται στην εξουσία των ειδικών (rule by experts), στους οποίους, πάντως, ο συγγραφέας αναγνωρίζει «καλές προθέσεις και πολύ αξιόλογα αποτελέσματα». Επίσης και συναφώς, δεν υπάρχει πανευρωπαϊκή συζήτηση για τα κύρια θέματα που αφορούν όλους, ούτε δημοκρατική διαμόρφωση της πολιτικής της Ενωσης. H κατάσταση αυτή μπορεί να ευνοεί την αποτελεσματικότητα (δηλαδή τις αγορές), αλλά εμπεριέχει μακροχρόνιους κινδύνους για τη σταθερότητα του συστήματος, επηρεάζει ευθέως τη λειτουργία της δημοκρατίας στο εθνικό επίπεδο και, πράγμα που δεν διαφεύγει σε έναν καλά εκπαιδευμένο οικονομολόγο, έχει αναδιανεμητικές συνέπειες! Συνεπώς, συμπεραίνει, η Ενωση πρέπει να γίνει δημοκρατικότερη. Ωστόσο, δεν εξηγεί πώς μπορεί να γίνει δημοκρατικότερη μια ένωση κυρίαρχων εντέλει κρατών, τι προσφέρουν τα σημερινά σχέδια που αναφέρονται στο δημοκρατικό έλλειμμα και ποιες ακριβώς θα ήταν οι αναδιανεμητικές τους επιπτώσεις!
Φιλελεύθερη οικονομία
Ο Λουκάς Τσούκαλης κινείται στον κεντρώο χώρο της θεωρίας και της πολιτικής, που προσπαθεί να συμβιβάσει ψηφοφόρους και καταναλωτές, τη δημοκρατία με τις αγορές και την αποτελεσματικότητα με τη δημοκρατία! Πρόκειται εμφανώς για μείζον θέμα. Αναμφίβολα, η σημερινή Ευρώπη είναι πρωτίστως ένα φιλελεύθερο οικονομικό σχέδιο – αν και όχι ακραίο. Ευνοεί το άνοιγμα των αγορών, δυσπιστεί έναντι του κρατικού ακτιβισμού και διαμορφώνει ένα πλαίσιο για περαιτέρω μεταρρυθμίσεις στο ίδιο πνεύμα, στην κοινωνική πολιτική εν ευρεία εννοία! O φιλελευθερισμός αυτός είναι οπωσδήποτε το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της ενοποιητικής διαδικασίας. Συμφωνώ όμως ότι ο συνολικός πολιτικός συμβιβασμός πάνω στον οποίο οικοδομήθηκε ώς τώρα η Ενωση, περιλαμβάνει συμπληρωματικά μέτρα για τον περιορισμό των ανισοτήτων και την αποφυγή του αποκλεισμού, που αντανακλούν σε μικρότερη κλίμακα ό,τι συνέβη στο εσωτερικό των κρατών-μελών (σελ. 58).
O Λουκάς Τσούκαλης ευνοεί περισσότερο πολιτικό ακτιβισμό στο ευρωπαϊκό επίπεδο, όχι στο εθνικό. Ετσι, π.χ., υποστηρίζει ότι η ONE στη σημερινή της μορφή είναι ανεπαρκέστατη και ότι «το κοινό νόμισμα απαιτεί μια ευρωπαϊκή διάσταση στη μακροοικονομική πολιτική, η οποία δεν μπορεί να ταυτίζεται αποκλειστικά με τη νομισματική πολιτική της EKT» (σελ. 213). Στο μέτωπο που μόλις περιγράψαμε δεν είναι διόλου σαφές ποια πολιτική δύναμη και οικογένεια υπηρετεί το γενικό συμφέρον σε κάθε χώρα και στην Ευρώπη. Ούτε μπορεί η τελική μας γνώμη να στηρίζεται σε διακηρύξεις προθέσεων. H πολιτική πράξη μάς έχει κάνει προσεκτικούς. Αυτή είναι και η σημαντικότερη επιφύλαξή μου στις πολιτικές επιλογές του Λουκά Τσούκαλη. Εκτιμώ όμως ότι το βιβλίο του προσφέρει πληροφορίες, εκθέτει επιχειρήματα με σαφήνεια και δίνει ερεθίσματα για παραγωγικές σκέψεις, που αλλού συνθλίβονται σε έναν ψευδοαπολιτικό θεσμικό-νομικό φορμαλισμό.
(1) O Π. Καζάκος είναι καθηγητής διεθνών οικονομικών σχέσεων και ευρωπαϊκής πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.