Το 1982 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Νικολάι Τόντορωφ, πρεσβευτή τότε της Βουλγαρίας στην Αθήνα, Η βαλκανική διάσταση της Επανάστασης του 1821 (Η περίπτωση των Βουλγάρων). Στη μακρά ιστορική εισαγωγή του, με τίτλο Ελληνες και Βούλγαροι, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος σημείωνε: «Ηρθε η ώρα να επανεξετάσουμε ποιες ήταν οι σχέσεις μεταξύ των δύο λαών, των Ελλήνων και των Βουλγάρων, στη διαδρομή των αιώνων, και να μελετήσουμε όχι μόνο όσα είχαν χωρίσει τους δύο λαούς μας, αλλά και όσα -κυρίως όσα- τους είχαν κάμει να συνδεθούν και να συμβαδίσουν στον τραχύ δρόμο της ιστορίας». Η έκδοση, καρπός δύο διανοουμένων και πολιτικών, ήρθε ως επιβεβαίωση της μακράς πορείας του Νικολάι Τόντορωφ για τη συνεννόηση των δύο λαών. Ο Νικολάι Τόντορωφ έφυγε από τη ζωή, ύστερα από μακρά ασθένεια, στις 27 Αυγούστου 2003. Γεννήθηκε το 1921 στη Βάρνα, μια παραλιακή εμπορική πόλη στον Εύξεινο Πόντο, με πλούσια ελληνική κοινότητα τουλάχιστον ώς τις αρχές του 19ου αιώνα. Στις αφηγήσεις του ανέφερε κάποια απώτερη καταγωγή και από Ελληνα πρόγονο.
Οθωμανική περίοδος
Με σοβαρό μαρξιστικό μεθοδολογικό προσανατολισμό και βαθιές κοινωνιολογικές και οικονομικές γνώσεις αφιέρωσε το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του στη συνολική εξέταση θεμάτων της βαλκανικής ιστορίας, κυρίως κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Το βιβλίο του με τον Asparuh Velkov, Situatiodέmogra-phique de la peninsule Balkanique (fidu XVe s. debut du XVIe s.), αποτολμά μια συνολική αποτίμηση δημογραφικών δεδομένων με προσανατολισμό κυρίως την ιστορία των πόλεων και συμβάλλει στην άνθηση των δημογραφικών σπουδών στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Η ιστορία των πόλεων είναι, άλλωστε, το θέμα στο οποίο θα αφιέρωνε πολλές επιμέρους μελέτες του αλλά και βιβλίο που κυκλοφόρησε σε μετάφραση και στα ελληνικά: Η βαλκανική πόλη, 15ος-19ος αιώνας. Κοινωνική-Οικονομική και Δημογραφική ανάπτυξη (τ. Α-Β, Αθήνα, εκδόσεις «Θεμέλιο», 1986) και έδωσε ώθηση στην περαιτέρω ανάπτυξη του επίκαιρου τότε και σήμερα διαλόγου για την ιστορία της ελληνικής και βαλκανικής πόλης.
Το ’21 και οι Βούλγαροι
Από το 1964, όταν ίδρυσε στη Σόφια το Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών της Ακαδημίας Επιστημών, το οποίο και διηύθυνε επί 25 χρόνια, και ως συνιδρυτής και μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (διευθυντής 1974-1979) και διευθυντής του Διεθνούς Κέντρου Βαλκανικής Πληροφόρησης (CIBAL), ως μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Σόφιας, αντεπιστέλλον μέλος (από το 1983) της Ακαδημίας Αθηνών και μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου της UNESCO (1972-1976) αφιερώθηκε στην προώθηση της βαλκανικής επιστημονικής συνεννόησης διδάσκοντας, ενισχύοντας ερευνητικά προγράμματα, διοργανώνοντας συνέδρια, στα οποία αναπτυσσόταν ο διάλογος περί τα θέματα της ιστορίας και πολιτικής της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ηταν η κρίσιμη για την περιοχή μεταπολεμική περίοδος, κατά την οποία ο επιστημονικός διάλογος πέτυχε εν πολλοίς να απαλύνει αρνητικές ιστορικές εμπειρίες του παρελθόντος και αρνητικά στερεότυπα, ιδιαίτερα ανάμεσα στους Βούλγαρους και τους Ελληνες. Ακριβώς σ’ αυτόν τον τομέα στόχευε και η ογκώδης έκδοση εγγράφων που δημοσίευσε στη Σόφια, το 1971, σε συνεργασία με τον VeseliTraikov, σχετικά με «Τους Βούλγαρους συμμετέχοντες στους αγώνες για την απελευθέρωση της Ελλάδος, 1821-1828».
Για την πλούσια ιστοριογραφική και ερευνητική του προσφορά (συνέγραψε περισσότερες από 400 μελέτες) το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το 1987, και ύστερα από πρόταση του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής, τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα. Κατά τη συνεδρία της 9ης Οκτωβρίου 2003, τα μέλη του τμήματος αναφέρθηκαν στο γεγονός της απώλειάς του και θεώρησαν ότι όφειλαν να εκφράσουν δημοσίως και με τη μορφή μιας συνολικής αποτίμησης του έργου του την αναγνώρισή τους για τον σημαντικό ιστορικό και σταθερά πολύτιμο συνάδελφο.
(1) Η κ. Ολγα Κατσιαρδή – Hering είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.