O καθηγητής Michel Delon, ένας από τους κορυφαίους σήμερα μελετητές του Διαφωτισμού, ήταν ο κεντρικός προσκεκλημένος της όγδοης ετήσιας διάλεξης που οργανώνει το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, ιδρυτή του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ. Στην ομιλία του με τίτλο «Ο Διαφωτισμός και η Εννοια των Διαβαθμίσεων», ο Michel Deloκατέγραψε την εμφάνιση και εξέλιξη της έννοιας της διαβάθμισης στη λογοτεχνία του 18ου αιώνα. Από τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» του Σουίφτ και τον Πασκάλ, έως τον «Μικρομέγα» του Βολταίρου και τον Ρουσώ, ο όψιμος Διαφωτισμός εμμένει στο θέμα της εναλλαγής των οπτικών γωνιών, αναδεικνύοντας την αξία του διαφορετικού και του ιδιαίτερου. Σε αντίθεση με τη σημερινή ισοπεδωτική σύλληψη της πραγματικότητας, τον ηθικό μανιχαϊσμό και την επιβολή μιας ποσοτικής αντίληψης της γνώσης, ο Διαφωτισμός υπερασπίζεται την ιδιαίτερη αξία της διαφοράς, της απόχρωσης, της διαβάθμισης. Για τον Deloο Διαφωτισμός μάς καλεί να αντιληφθούμε την ίδια τη ζωή ως τέχνη.
Ο συνεργάτης της «Κ», πολιτικός επιστήμων Βασ. Μουρδουκούτας, εκμεταλλευόμενος την επίσκεψη του καθ. Delon, του θέτει ορισμένα καίρια ερωτήματα σχετικά με το περιεχόμενο και την πολιτική ουσία του Διαφωτισμού στη σημερινή συγκυρία της ενιαίας Ευρώπης. Συντονίζει μια επίκαιρη συζήτηση με τον Γάλλο φιλοξενούμενό του και με τον Ελληνα οικοδεσπότη, καθ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, διευθυντή του ΚΝΕ/ΕΙΕ.
– Εάν ο Καντ ορίζει τον Διαφωτισμό ως την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα για την οποία ο ίδιος ευθύνεται, τι σημαίνει ουσιαστικά Διαφωτισμός;
Delon: Αυτό που μας καλεί να κάνουμε ο Καντ είναι να επιτύχουμε το πέρασμα στην ωριμότητα. Να βρούμε την ικανότητα να σκεπτόμαστε μόνοι μας, να κατορθώσουμε να συλλογιζόμαστε μόνοι μας, τόσο σε ζητήματα που άπτονται του τομέα της ηθικής όσο και σε ζητήματα πρακτικά. Το ενδιαφέρον εδώ έγκειται στο γεγονός πως, όπως παρατηρεί ο Φουκώ, ο Καντ δεν μας προσφέρει έναν οριστικό ορισμό. Ο Καντ μάς παραδίδει έναν προσανατολισμό αναφορικά με την ατομική μας στάση και δράση.
Κιτρομηλίδης: Η αποδοχή της ανωριμότητάς μας και η προσπάθειά μας να την ξεπεράσουμε συνοψίζει τον Διαφωτισμό, συνιστά τον πυρήνα του πνεύματός του. Ο Διαφωτισμός δεν συνιστά ένα γεγονός, δεν αποτελεί ένα δεδομένο αλλά ένα αδιάλειπτο γίγνεσθαι. Υπό αυτή την έννοια, η ενηλικίωση και η ωριμότητα συνιστούν ένα ηθικό, πνευματικό, κοινωνικό και πολιτικό ιδανικό. Ενα ιδανικό που πρέπει να μας εμπνέει ατομικά και συλλογικά.
Μαθητεία στην ελευθερία
– Στο βιβλίο σας «Le Savoir Vivre Libertin», το οποίο αναφέρεται στην πιο ελευθεριάζουσα έκφανση του Γαλλικού Διαφωτισμού τον 18ο αιώνα, ο αναγνώστης διακρίνει άμεσα μια υποφαινόμενη αντίφαση στον τίτλο. Δεν είναι αντιφατικό το να κάνουμε λόγο για έναν ελευθεριάζοντα κώδικα και κανόνα συμπεριφοράς, για ένα ελευθεριάζον savoir vivre;
D.: Ο τίτλος συνιστά ένα ηθελημένο παιχνίδι με το παράδοξο. Πράγματι η έννοια του λιμπερτίνου, του ελευθεριάζοντος, παραπέμπει σε μια υπέρμετρα ατομική, σε μια στενά ατομικιστική πρόσληψη της έννοιας της ελευθερίας. Τον 18ο αιώνα, ο Διαφωτισμός στη Γαλλία φαίνεται να διαπνέεται από μια αναρχική και αυτοκαταστροφική αντίληψη της έννοιας της ελευθερίας. Ο De Sade συνιστά μια ακραία αποκαλυπτική μορφή αυτής της αναρχικής τάσης. Αυτό που επιθυμούσα να υποστηρίξω στο βιβλίο είναι πως αυτή η ελευθεριάζουσα ατομικιστική ελευθερία είναι συμβατή με τη συλλογική ελευθερία. Ουσιαστικά, στην ατομικιστική πρόσληψη της ελευθερίας των λιμπερτίνων λανθάνει μια διαδικασία εκπαίδευσης και μάθησης της συλλογικής ελευθερίας. Δεν πρόκειται μονάχα για μια ελευθερία που τελικά επιθυμεί να επιβληθεί στον «άλλο», αλλά για μια διαδικασία εκπαίδευσης, ένα είδος μαθητείας στην ελευθερία, η οποία εκκινώντας από την ατομική ελευθερία εκδιπλώνεται και καταλήγει στην «κατασκευή» του συλλογικού βίου. Εφόσον η πολιτική συνιστά την συγκρότηση του συλλογικού βίου στο ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, η «ελευθεριότητα», κατά αντιπαραβολή, αποκτά τη σημασία της διαδικασίας συγκρότησης μικροκοινωνιών. Μικροκοινωνιών εντός των οποίων μια ελευθεριάζουσα ελευθερία, σχεδόν ουτοπική, επανιδρύει μικρότερα πεδία ατομικής ζωής και δράσης, ή καλύτερα τα επανεφευρίσκει.
Κ.: Η ελευθεριάζουσα έκφανση του Διαφωτισμού συνιστά μια εκ νέου εφεύρεση της ελευθερίας, η οποία προσλαμβάνεται περισσότερο προσωπικά, εκφράζεται και μορφοποιείται με όρους ατομικούς. Εάν μέχρι τότε θεωρούσαμε την ελευθερία μια αξία του δημόσιου βίου, μια δημόσια αξία, ο ελευθεριάζων 18ος αιώνας επιτυγχάνει την παρείσδυση της ελευθερίας σε νέα πεδία. Η ελευθερία ως αίτημα κατορθώνει να εμφιλοχωρήσει στην ακραιφνώς προσωπική ζωή.
D.: Πρόκειται για τη μεταβολή της προσωπικής ζωής σε αισθητική αξία. Η προσωπική ζωή δύναται πλέον να διαθέτει τη δική της μοναδική ομορφιά. Η ελευθερία στον 18ο αιώνα δύναται να σημαίνει ταυτόχρονα αυτά τα δύο πράγματα, μια συλλογική και μια προσωπική ελευθερία.
Η ποικιλία των απολαύσεων
– Μπορούμε να κάνουμε χρήση αυτής της ελευθεριάζουσας έννοιας της ελευθερίας σε μια εποχή εμπορευματοποίησης των ατομικών επιθυμιών όπως η σημερινή; Σε μια εποχή όπου η «αναρχία» των επιθυμιών μάλλον επιβάλλεται ως κανόνας παρά εκδηλώνεται ως αντίσταση και ανατροπή;
D.: Το εμπόριο τείνει να εξατομικεύει τον καθέναν από εμάς, αντιμετωπίζοντάς τον μονοδιάστατα ως καταναλωτή. Η σύγχρονη εκδοχή του ελευθεριάζοντος ταυτίζεται με μια τάση εναντίωσης στην εμπορευματοποίηση των προσωπικών επιθυμιών. Ο ελευθεριάζων προσωπικός βίος σήμερα αποτελεί μια διηνεκή απόπειρα επανεύρεσης τρόπων απόλαυσης, ανεξάρτητων από αυτούς που επιτάσσουν η κοινωνία και το εμπόριο. Είναι η θέληση για τη διέξοδο από τα υφιστάμενα πλαίσια δράσης και επιθυμίας. Είναι η βούληση για απελευθέρωση από τη μονοδιάστατη πρόσληψη του καθενός από εμάς ως καταναλωτή, ως αγοραίου υποκειμένου που αποκτά και καταναλώνει από φιλμ έως ηλεκτρονικές συσκευές. Πρόκειται για μια επιστροφή στην κατανόηση της ποικιλίας των δυνατών απολαύσεων. Πρέπει να ξανασυλλογιστούμε και να επανανακαλύψουμε τον πληθυντικό της απόλαυσης. Στο 18ο αιώνα η έννοια της απόλαυσης αναφερόταν πάντοτε στον πληθυντικό, γινόταν λόγος για απολαύσεις όχι για μία και μοναδική απόλαυση. Σήμερα κάνουμε λόγο για απόλαυση, στον ενικό, αφήνοντας στην ίδια τη σύμφρασή μας να λανθάνει μια έντονη σεξουαλική διάσταση. Η ελευθερία σύμφωνα με τους λιμπερτίνους του 18ου αιώνα, ελευθερία που καλούμαστε να ξαναβρούμε σήμερα, δεν εστιάζει σε μια απλοϊκή αμιγώς οργανική επιδίωξη της απόλαυσης, αλλά συλλαμβάνει την έννοια στον πληθυντικό.
Να είμαστε σε επιφυλακή
– Μήπως, όμως, είμαστε εξαιρετικά αρνητικοί απέναντι στο παρόν, ιδίως εάν αναλογιστεί κανείς τις δυνατότητες για νέου είδους ελευθερίες που μας προσφέρει η τεχνολογική πρόοδος;
Κ.: Αναμφίβολα, άλλωστε είμαστε παιδιά του Διαφωτισμού.
D.: Δίχως να γινόμαστε Ρουσωικοί, δίχως να αντιτιθέμεθα στην ίδια την ιδέα της προόδου, μπορούμε να τηρήσουμε μια στάση πιο προσεκτική. Να είμαστε σε επιφυλακή. Να μπορούμε να ασκούμε κριτική στην ψευδαίσθηση πως εάν όλοι μας είχαμε έναν υπολογιστή όλοι θα ήμασταν καλά. Αποδεχόμαστε πως η αύξηση του αριθμού των υπολογιστών και η ανάπτυξη του Διαδικτύου έχει συνδράμει στον πολλαπλασιασμό των επικοινωνιακών μας δυνατοτήτων, αλλά καλούμαστε να είμαστε διστακτικοί εμπρός από αυτή την τεχνολογική ευφορία. Αρκεί να αναλογιστούμε πως τα προγράμματα που υποστηρίζουν το σύνολο αυτών των νέων δυνατοτήτων παράγονται και ελέγχονται από έναν εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό εταιρειών λογισμικού. Συνεπώς, ο κίνδυνος είναι υπαρκτός. Υπάρχει μια εσωτερική αντίφαση. Εργαλεία τα οποία θεωρούνται χρήσιμα για την επικοινωνία και κατά συνέπεια για την ελευθερία, είναι την ίδια στιγμή εργαλεία, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε μια νέα υποδούλωση, μια υποδούλωση αδιόρατη.
Κ.: Γυρνάμε λοιπόν στην έννοια της ωριμότητας. Πρέπει να είμαστε ικανοί να αξιοποιούμε αυτά τα νέα μέσα με σύνεση και ωριμότητα. Να τα χρησιμοποιούμε με ευθύνη. Διότι μόνον έτσι μπορούμε να τα ελέγχουμε και κυρίως να προλαμβάνουμε τις ενδεχομένως δυσάρεστες συνέπειες της ανώριμης και ανεύθυνης χρήσης τους.
D.: Πρόκειται για μια νέα ελευθερία, η οποία την ίδια στιγμή δύναται να καταστεί σκλαβιά. Η σύγχρονη τεχνολογία μάς οδηγεί αναπόφευκτα στην κατάργηση της πραγματικής επικοινωνίας με τον συνάνθρωπο. Υπό αυτή την έννοια η πίστη σε μια μονοδιάστατη αντίληψη της προόδου μπορεί να οδηγήσει στην απορρύθμιση των ίδιων των κοινωνικών – διαπροσωπικών σχέσεων. Ουσιαστικά πρόκειται για μια λανθάνουσα αλλά εξαιρετικά ολέθρια απειλή για την κοινωνία, μια απειλή για την «Αγορά», με την αρχαία σημασία του όρου.
Κ.: Από μία άποψη πρόκειται για μια κατάσταση στην οποία διαβάλλεται το ίδιο το νόημα του Διαφωτισμού, καθώς συγχέεται με την έννοια της τεχνολογίας και της προόδου. Ο Διαφωτισμός δεν είναι μόνο τεχνολογική πρόοδος. Οταν μάλιστα θεωρείται μονοδιάστατα ως τεχνολογική πρόοδος, παρέχει πληθώρα αντεπιχειρημάτων στους «ορκισμένους» εχθρούς του, τους θιασώτες της παράδοσης και του παραδοσιακού τρόπου ζωής και σκέψης. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει να εμφορούμαστε από τις αξίες της αυτοκριτικής και του αυτοελέγχου.
Μετανάστες και «δουλεία»
– Αναφερθήκατε στην αποδυνάμωση της κοινωνίας, της «Αγοράς», της πολιτικής. Εχουμε τα μέσα ώστε να αντιστρέψουμε αυτές τις τάσεις απαξίωσης της πολιτικής και της κοινωνικής αποσύνθεσης;
Κ.: Στην αισιόδοξη Αμερική, στη δεκαετία του ’60 υπήρξαν πολλοί ειδικοί κοινωνικοί και πολιτικοί επιστήμονες, οι οποίοι εκτιμούσαν πως η τηλεόραση μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα μιας καθολικής δημοκρατικής συμμετοχής. Πρέπει να παραμείνουμε αισιόδοξοι, η τεχνολογία προσφέρει μια γκάμα δυνατοτήτων οι οποίες μένουν να εξερευνηθούν.
D.: Αυτήν τη στιγμή στην Ευρώπη παρατηρούμε την αποδυνάμωση των πολιτικών κομμάτων και των συνδικάτων. Αν και πρόκειται για πολιτικούς θεσμούς που δεν διαθέτουν πάντοτε τον αναμενόμενο βαθμό αντιπροσωπευτικότητας, παρ’ όλα αυτά ο ρόλος τους παραμένει μείζων και αναγκαίος. Ας μην ξεχνούμε πως αυτήν τη στιγμή στην Ευρώπη υπάρχουν χιλιάδες μετανάστες. Μετανάστες που παραμένουν δίχως πραγματικά δικαιώματα. Δίχως ουσιαστική πολιτική ύπαρξη. Δεν θα ήταν υπερβολικό, λοιπόν, το να αποφαινόμασταν πως στην Ευρώπη των αρχών του 21ου αιώνα είμαστε μάρτυρες μιας διαδικασίας επανίδρυσης της αρχαίας «δουλείας». Επιτάσσεται λοιπόν να βρούμε νέους τρόπους πολιτικής οργάνωσης και αντιπροσώπευσης.
– Είναι δυνατή μια επιστροφή της πολιτικής και με ποιο τρόπο;
D.: Μια πιθανή απάντηση θα ήταν η απόπειρα οργάνωσης πολιτικών ομάδων σε περισσότερο τοπικό, μικρό επίπεδο.
Κ.: Είναι βεβαίως μια απάντηση, την οποία θα έδινε και ο Ρουσώ.
D.: Αναμφίβολα. Την ίδια στιγμή, θα πρέπει να βρούμε τους τρόπους για τον σχηματισμό και τη συγκρότηση μιας ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Το παράδειγμα της συζήτησης στα Ηνωμένα Εθνη γύρω από την επέμβαση ή μη στο Ιράκ ίσως αναδεικνύει κάποιες λανθάνουσες δυνατότητες. Η διένεξη γύρω από τη στρατιωτική επέμβαση στο Ιράκ υπήρξε ένα γεγονός, το οποίο παρακολούθησαν άνθρωποι σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Δίχως υπερβολή, θα μπορούσαμε στην εν λόγω περίπτωση να μιλήσουμε για μια παγκόσμια συζήτηση, καθώς εκατομμύρια πολίτες την παρακολούθησαν. Το ότι κάτι τέτοιο κατέστη δυνατό μόνο λόγω της ύπαρξης της τηλεόρασης, μας υπενθυμίζει τον θετικό ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν τα νέα τεχνολογικά μέσα.
Ευρώπη της Διαφοράς
– Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος τον οποίο μπορεί να διαδραματίσει ο Διαφωτισμός στην κατασκευή μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής ταυτότητας;
D.: Ο Διαφωτισμός θέτει ως αφετηρία του τη σχετικότητα των διαφορετικών ατομικών απόψεων και οπτικών γωνιών. Θέτει ως αδιαπραγμάτευτη αρχή τη σχετικότητα της προοπτικής του κάθε σώματος, του κάθε λαού, του κάθε πολιτισμού. Ο Διαφωτισμός δεν συλλαμβάνει καμία ιδέα δίχως την ταυτόχρονη αποδοχή της «διαφορετικότητας». Οπότε μας προσφέρει τη δυνατότητα της κατασκευής μιας Ευρώπης της Διαφοράς. Εάν στηρίξουμε την προσπάθειά μας για μια Ενωμένη Ευρώπη στην αποδοχή μιας και μόνης θρησκευτικής, πολιτιστικής, ιδεολογικής αλήθειας, εάν δηλαδή επιτρέψουμε την ίδρυση ενός μονοπωλίου της αλήθειας, δεν θα κατορθώσουμε ποτέ να φτάσουμε σε μια Ευρώπη των πολιτισμών. Δεν θα κατορθώσουμε να φτάσουμε ποτέ σε μια Ευρώπη των πολιτισμών και της διαφοράς παρά μόνον εάν στηριχθούμε στην παρακαταθήκη και τη ζωντανή ουσία του Διαφωτισμού. Αυτό που πρέπει να κατανοήσουμε είναι πως ένωση δεν σημαίνει ομοιομορφία.
Στο πνεύμα του Διαφωτισμού
Κ.: Το σχέδιο για μια Ενωμένη Ευρώπη, το σχέδιο για ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα εγγράφεται σε αυτό καθ’ εαυτό το πνεύμα του Διαφωτισμού. Ενυπάρχει και εγγράφεται σε αυτόν με έναν τρόπο αυθεντικό, με έναν τρόπο γνήσιο. Αρκεί να στρέψουμε για μια ακόμη φορά το βλέμμα μας στα όσα διατείνεται ο Καντ στο δοκίμιό του για την αιώνια ειρήνη. Εκεί ο Καντ επικαλείται την ίδρυση δημοκρατικών πολιτειών ως αντίδοτο στην εξάλειψη του πολέμου. Διότι μόνο δημοκρατικές πολιτείες μπορούν να συγκροτήσουν ένα διεθνές σύστημα με τις αναγκαίες ισορροπίες. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα όσα είπε ο Καντ, η μεταρρύθμιση της Ευρώπης, η μεταλλαγή της σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό πολιτικό μόρφωμα αποτελεί την πραγματική κληρονομιά του πνεύματος του Διαφωτισμού. Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να ζούμε εντός ενός περιβάλλοντος με πολλές και διαφορετικές ταυτότητες. Διαθέτουμε μία ευρωπαϊκή ταυτότητα, μα πολλές και διαφορετικές εθνικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές ταυτότητες.
D.: Αλλωστε, η ευρωπαϊκή ιστορία διαθέτει πολλά παραδείγματα αυτοκρατοριών που προσπάθησαν να επιβάλουν μια ενιαία εξουσία, μια ενιαία ταυτότητα. Αυτοκρατορίες που υποκρίνονταν ότι επέβαλλαν ένα είδος ένωσης, ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια ένωση με ένα κυρίαρχο πολιτικό κέντρο, μια ένωση μη δημοκρατική. Το ίδιο αποπειράθηκαν να κάνουν και τα διάφορα παρακλάδια του χριστιανισμού. Θεωρώ, όμως, πως η Ευρώπη που υποχρεούμαστε να δημιουργήσουμε σήμερα, πρέπει να είναι μια Ευρώπη η οποία απορρίπτει αντίστοιχες ιδέες μονοπολικών και δογματικών ενώσεων.
Ενας πίνακας στο πνεύμα μιας ολόκληρης εποχής
Σε αυτό το δισυπόστατο παιχνίδι και τελικά στο απροσδιόριστο της σχέσης μεταξύ των προσώπων του πίνακα του Φραγκονάρ (Jean-Honore Fragonard, Η κούνια, 1767, λάδι σε καμβά, 81×64 cm, Λονδίνο, Συλλογή Wallace) έγκειται ο πυρήνας του πνεύματος μιας ολόκληρης εποχής. Της εποχής των λιμπερτίνων και του όψιμου Διαφωτισμού του 18ου αιώνα. Της εποχής των «Επικίνδυνων σχέσεων» του Λακλό και της ηδονιστικής υπερβολής του Ντε Σαντ. Οι λεπτομέρειες του πίνακα μπορούν να μας καθοδηγήσουν, ως κλειδιά μιας αδιόρατης αφήγησης, σε αυτήν τη νέα αίσθηση ελευθερίας του 18ου αιώνα. Ας σταθούμε στο βλέμμα των ανδρών, στην αίσθηση του μετεωρισμού της κούνιας αλλά και στη γόβα που μόλις πετάχτηκε, αποκαλύπτοντας την ομορφιά ενός γυμνού γυναικείου ποδιού. Ας αφήσουμε το βλέμμα μας να γευτεί τις μικρές απολαύσεις αυτού του πίνακα? είναι οι απολαύσεις που έμαθε να χαίρεται μια ολόκληρη εποχή.
Ποιος είναι ο Michel Delon
Κάτοχος της έδρας της Φιλολογίας του 18ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης και πρόεδρος της Γαλλικής Εταιρείας Σπουδών του 18ου αιώνα, ο Michel Deloαντιπροσωπεύει σήμερα μια από τις πιο ζωντανές και πρωτότυπες φωνές στη μελέτη του Διαφωτισμού. Το έργο του απαρτίζεται από ερευνητικές μονογραφίες που ανοίγουν νέα πεδία στην έρευνα, μεγάλες συνθετικές εργασίες στο ευρύ πεδίο της συγκριτικής φιλολογίας και της ιστορίας των ιδεών και κριτικές εκδόσεις πηγών που προσφέρουν κλασικά κείμενα της φιλολογίας του Διαφωτισμού ιδωμένα με νέες οπτικές και πλαισιωμένα από τα πορίσματα της νεότερης έρευνας.
Ενδεικτικά: Le Savoir-Vivre Libertin, Hachette, 2000. L’ Histoire du Boudoir, Zulma,1999. Histoire de la Litterature Francaise, Flammarion, 1998.