Να πάω να δω το Οutlook; Την ακούω συχνά αυτή την ερώτηση. Στην αρχή αισθανόμουν αμήχανος, αισθανόμουν ότι δεν μπορώ να πάρω στον λαιμό μου τον καλοπροαίρετο συνομιλητή που ζητούσε τη γνώμη του «ειδικού». Εδινα λοιπόν σύνθετες απαντήσεις, προσπαθώντας να εξηγήσω βασικές κοινοτοπίες της σύγχρονης εικαστικής σκηνής, ιστορικές διαδρομές, μετατοπίσεις ευαισθησίας και γούστου… Προσπαθούσα να προλάβω μια βίαιη απόρριψη ή μια άκριτη κατάποση, κάτι τέτοιο. Και απέφευγα να πω την εντελώς προσωπική μου γνώμη, το αν «μου αρέσει», επιχειρηματολογώντας μάλιστα για τη σχετική αξία του γούστου κ.ο.κ.
Αρχή με επιφυλάξεις
Οχι πια. Καθώς περνούσαν οι μέρες, η έκθεση ωρίμαζε, έπαιρνε τη θέση της στο αθηναϊκο τεχνόραμα? θέση δεσπόζουσα αναμφίβολα, μα επίσης θέση βαλλόμενη. Το Outlook καλλιέργησε μεγάλες προσδοκίες, όπως οφείλει να κάνει κάθε παραγωγή της τάξεως των 2,5 εκατομμυρίων ευρώ. Αυτοπροσδιορίστηκε ως η μεγαλύτερη έκθεση που έγινε ποτέ και η μόνη με τέτοιο διεθνές βεληνεκές. Οχι μόνο προσδοκίες… Ο καλλιτεχνικός της διευθυντής Χρήστος Ιωακειμίδης, οργανωτής εκθέσεων με μεγάλη επιτυχία την τελευταία εικοσαετία, κατάφερε με τις συνεντεύξεις του πριν από τα εγκαίνια να βάλει απέναντί του μεγάλο μέρος της εγχώριας σκηνής, την οποία χαρακτήρισε περίπου υπανάπτυκτη. Για διάφορους λόγους, λοιπόν, η έκθεση ξεκίνησε με το σινάφι επιφυλακτικό ή και εχθρικό.
Εμενε να κερδηθεί το μεγάλο κοινό, ο έπαινος του δήμου. Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζονται διαμεσολαβήσεις. Η σύγχρονη τέχνη δεν είναι εύκολα κατανοητή? συχνά είναι ερμητική, δυσνόητη, ασυγκίνητη, αυτοαναφορική. Εχοντας χάσει προκαταβολικά την εύνοια της κριτικής και του ελληνικού σιναφιού, η έκθεση έπρεπε να περάσει το μήνυμά της από τα ΜΜΕ, από τον Τύπο και τη διαφήμιση. Και από εκεί πέρασε, όσο έχει περάσει. Κρίνοντας από την έως τώρα επικοινωνιακή στρατηγική του Outlook, βλέπουμε μια έκθεση μάλλον ψυχρή, ασυγκίνητη – και ανυπεράσπιστη. Σαν να μην μπορεί να λειτουργήσει υπέρ αυτής το «από στόμα σε στόμα», σαν να μην μπορεί να επικρατήσει το μήνυμά της ανάμεσα στην «Πολίτικη κουζίνα» των 800.000 εισιτηρίων (όπου εκεί λειτούργησε ακαριαία το από στόμα σε στόμα) και στις μουσικές σκηνές. Σαν να αφήνει ασυγκίνητο τον πληθυσμό της πόλης…
Η έκθεση και το κοινό
Γιατί; Προφανώς φταίει και η ίδια η έκθεση, το σώμα της, τα έργα που την απαρτίζουν και ο τρόπος που συγκροτήθηκε. Φταίει το πλασάρισμά της, οι προσδοκίες και ο γιγαντισμός που προκαταβλήθηκαν, το ισχνό ιδεολογικό της πλαίσιο, που δεν έβγαζε καν προσκλητήριο «σλόγκαν». Φταίει η ίδια η έκθεση που δεν συναρπάζει, δεν προκαλεί καν θερμές αντιδράσεις? δεν ερεθίζει όπως λ.χ. η περιβόητη «Sensation» του Νόρμαν Ρόζενταλ, στενού συνεργάτη του Χρήστου Ιωακειμίδη, η οποία ξεσήκωσε θύελλες αντιδράσεων στο Λονδίνο και αλλαχού και εντέλει λειτούργησε απογειωτικά για τους καλλιτέχνες και την τάση της τέχνης-σοκ των Νέων Βρετανών. Σήμερα, στην οδό Πειραιώς δεσπόζουν δύο τεράστια δείγματα τέχνης-σοκ, από δύο επιφανείς Νέους Βρετανούς, τον Ντάμιεν Χιρστ και τη Σάρα Λούκας? ωστόσο ουδείς σοκάρεται… Στο αθηναϊκό context τα έργα-σοκ δεν έχουν ανάσα. Απεναντίας, έμβλημα της έκθεσης φαίνεται να αναδεικνύεται η υπερφυσική μεταλλική χελώνα του Βέλγου Γιαν Φαμπρ στο Γκάζι, ένα υπερρεαλιστικό γλυπτό μνημειακών διαστάσεων, εύληπτο και διόλου σοκαριστικό.
Τι άλλο φταίει για την έως τώρα επικρατούσα ψύχρα (που νομίζω δεν θα διαρκέσει περισσότερο); Μα το ίδιο το κοινό… Το αθηναϊκό κοινό, το μεγάλο, δεν είναι εκπαιδευμένο να βλέπει τέτοιες εκθέσεις. Εχει δει μία ανάλογη μόνο, κατά την περασμένη δεκαετία: την έκθεση της συλλογής Δάκη Ιωάννου στο Εργοστάσιο της ΑΣΚΤ. Εχει συρρεύσει βέβαια στην Εθνική Πινακοθήκη για να δει τους θησαυρούς του Μετροπόλιταν ή τον Θεοτοκόπουλο, αλλά σύγχρονη τέχνη σε μεγάλη κλίμακα δεν έχει δει. Δεν έχει τις ευκαιρίες, δεν έχει την παράδοση, δεν έχει τους θεσμούς. Μόνο πρόσφατα ιδρύθηκε μουσείο σύγχρονης τέχνης, και αυτό είναι ακόμη άστεγο και άγνωστο. Το αθηναϊκό κοινό είναι επιφυλακτικό ή και εχθρικό απέναντι στη σύγχρονη τέχνη, πολύ περισσότερο όταν καλείται να περάσει από τον χρόνιο υποσιτισμό σε μια βουλιμική έκρηξη.
Εύτακτη παράταξη
Αρα, η παράδοξη ψυχρή αντίδραση δεν είναι τόσο παράδοξη. Ο κόσμος δεν ξέρει, δεν έχει μάθει να βλέπει. Το Outlook, κάθε Outlook, δεν μπορεί να υπερνικήσει αυτό το χάντικαπ με επικοινωνιακά τρικ. Η εν λόγω έκθεση μάλιστα, στο συγκεκριμένο σετ που παρουσίασε, φέρει τις περισσότερες από τις αδυναμίες της σύγχρονης τέχνης: φαίνεται αδύναμη να προκαλέσει συγκίνηση – αισθητηριακή, αισθητική- αλλά και αδύναμη να ανάψει μια πολιτική συζήτηση επί του περιεχομένου και των στοχεύσεων της τέχνης σήμερα. Το Outlook είναι μια εύτακτη παράταξη, μια τεράστια συσσώρευση έργων, μια ανεστίαστη κατάδειξη του τι συμβαίνει σήμερα, ένα παλμαρέ καταξιωμένων και αναδυόμενων καλλιτεχνών. Δείχνει χωρίς να εστιάζει.
Αυτή η διάχυτη κατάδειξη δεν είναι κακή από μόνη της. Είναι μια τάση, αν και όχι η επικρατούσα. Π.χ., διάχυτα «έστησε» την τελευταία Μπιενάλε Βενετίας ο διευθυντής της Φρ. Μπονάμι, διαχέοντας μάλιστα και την ευθύνη της επιμέλειας σε πλειάδα συνεργατών? απεναντίας στα Documenta 11 ο Okwui Enwezor και οι συνεργάτες του έστησαν μια γιγαντο-έκθεση απ’ όπου ξεχείλιζε η πολιτική, η παρούσα ανθρώπινη συνθήκη. Ωστόσο, από τις δύο αυτές πρόσφατες μείζονες διεθνείς παραγωγές, αυτή που «έγραψε» ήταν η πολιτική Documenta, όπως και οι δύο περασμένες, πολιτικές κατά το μάλλον ή ήττον, Μπιενάλε του Χάραλντ Σζέεμαν.
Το Outlook είναι λοιπόν διάχυτο, σωρευτικό, παρατακτικό. Και μάλιστα περιλαμβάνει (ορθώς) και παλαιότερα, όχι εντελώς σύγχρονα έργα, σαν ιστορικές αναφορές, γέφυρες για να περάσει ο θεατής από το σαμανιστικό νεο-dada του Μπόις, την arte povera του Κουνέλλη, τη ζωγραφική του Πόλκε και την εννοιολογική τοπιογραφία του Εd Ruscha, από τα ορόσημα της μεταπολεμικής τέχνης στο διευρυμένο σήμερα: στα βίντεο του Μπρους Νάουμαν και του Γκάρι Χιλ, τη ζωγραφική του Τίμανς και του Νίο Ράουχ, τη γλυπτική του Delvoye και του Φαμπρ, τη χειρονομία του Μάριο Αϊρό, τον κλασικό, βαθύ λυρισμό του Κέντριτζ.
Χωρίς προκαταλήψεις
Δηλαδή; Να πάω να δω την έκθεση; – επανέρχεται ο φιλόκαλος «μέσος» Αθηναίος. Οπωσδήποτε ναι! Αυτή είναι η μόνη απάντηση. Το εικαστικό σινάφι μπορεί να έχει τους λόγους του να γκρινιάζει? ο λαϊκιστής θα βρει αφορμές να κοροϊδέψει το (ατυχές έτσι κι αλλιώς) καρπούζι του Τότσικα? ο σνομπ θα πει ότι τέτοια έχει δει κι αλλού… Ας λένε. Ο φιλομαθής, απροκατάληπτος επισκέπτης θα βρει αρκετά έργα να απολαύσει και να τα «πάρει» μαζί του φεύγοντας. Θα έχει επίσης την ευκαιρία να γνωρίσει εκ του σύνεγγυς, απτά, μια ευρεία ανθολογία της σύγχρονης παραγωγής? ανθολογούνται τάσεις, χειρισμοί, φόρμες, κοσμοθεάσεις. Δεν θα τα βρει όλα έτοιμα ο θεατής, θα πρέπει να «δουλέψει» και ο ίδιος, μα αυτό δεν είναι το νόημα της κοινωνίας με την τέχνη;
Μια οδηγία μόνο: Δείτε με τα μάτια σας, με τις αισθήσεις σας, με όλη τη νοητική εξάρτυση, χωρίς προκαταλήψεις, έτοιμοι να υπερβείτε και ό,τι ξέρετε έως τώρα. Δείτε την τέχνη σαν μέρος της ζωής, της ιστορικής, μα και της απολύτως τρέχουσας? νιώστε το υπαρξιακό περιεχόμενο, πάρτε την αύρα, όση υπάρχει. Πιστέψτε την πρώτη εντύπωση, τον αισθητηριακό ερεθισμό, την πρωταρχική συγκίνηση, αλλά μη μείνετε μόνο σε αυτά.
Επίθεση στον αμφιβληστροειδή
Σου αρέσει; Δεν έχει σημασία αν μου αρέσει, η τέχνη δεν είναι θέμα γούστου. Αλλά και είναι… Τι θέλω να πω; Η σύγχρονη τέχνη, αυτή που δείχνει το Outlook, φέρει τη ριζοσπαστική, εικονοκλαστική κληρονομιά της τέχνης του 20ού αιώνα, που προγραμματικά δεν θέλει να «αρέσει», μάχεται την ομορφιά και την αναπαράσταση. Στην αυγή όμως του 21ου αιώνα η αγορά επιβάλλει πια στην τέχνη να «αρέσει», εξ ου και η νέα kitsch μνημειακότητα των τεράτων του Χιρστ και της Λούκας που σημαδεύουν την Πειραιώς: είναι η αγωνία για μνημείωση του ακαριαίου παρόντος, του απολύτως ελαφρού και καταπόσιμου, είναι επίθεση στον αμφιβληστροειδή. Αρα… Βλέπω, προσλαμβάνω, ανασυνθέτω.
Οι Ελληνες καλλιτέχνες
Στους 85 καλλιτέχνες της έκθεσης, οι 10 είναι Ελληνες (11, αν συνυπολογίσουμε τον Κουνέλλη). Στην πλειοψηφία τους, καλλιτέχνες από 40 έως 50 ετών. Η επιλογή τους δεν φαίνεται να υπακούει σε κάποια φανερή λογική, όπως και η όλη έκθεση άλλωστε. Η σχοινένια σκάλα για τα αστέρια του Νίκου Αλεξίου στο Εργοστάσιο, παρότι στριμωγμένη, είναι μάλλον το πιο άρτιο έργο Ελληνα και ένα από τα πιο φρέσκα και προσωπικά σε όλη την έκθεση. Πολύ καλή και η παρουσία των δύο φωτογράφων Π. Κοκκινιά και Ν. Μάρκου, ιδίως του πρώτου. Ατυχές το φωτογραφικό σετ του Θαν. Τότσικα, όπως δόθηκε. Τα υπερφυσικά αντικείμενα του Γ. Λάππα μου φάνηκαν προχειροφτιαγμένα, σαν να προδίδουν τον ειρωνικό νατουραλισμό τους. Σαφέστερο και πιο εστιασμένο από άλλοτε το έργο του Ν. Χαραλαμπίδη. Συνεπής ο Απ. Γεωργίου. Χωρίς εκπλήξεις οι υπόλοιποι.
Μη χάσετε…
Το πληρέστερο, πιο «ευκολοπερπάτητο» και πυκνό μέρος της τρίπτυχης έκθεσης, αναπτύσσεται στο νέο κτίριο του Μουσείου Μπενάκη στην Πειραιώς 138. Το ρόδινο, κομψό κτίριο υποδέχεται πολύ φυσικά τον επισκέπτη, παρότι είναι γιαπί ακόμη εκτός ισογείου. Προσπεράστε τον Χιρστ και απολαύστε την αρ νουβό μπουλντόζα του Delvoye. Πολύ κοντά στην είσοδο θα βρείτε την ταινία του Νοτιοαφρικανού Ουίλιαμ Κέντριτζ «Ταξίδι στη σελήνη», ένα λυρικό αριστούργημα? δείτε έναν από τους σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής μας στη μεγάλη του ώρα. Απέναντι, ένα ελάχιστο εργάκι του Ιταλού Μάριο Αϊρό, μια απλή δραματική χειρονομία: ένα ανθάκι και μια πεταλούδα σε ένα σβώλο γης φυτρωμένο στον τοίχο του μουσείου (φωτ)? ελάχιστο, δραστικό. Προχωρώντας δείτε το φωτογραφικό section: τον πολύ ΝτιΚόρσια, τις υπερπαραγωγές του Crewdsoκαι τον Πάνο Κοκκινιά. Στο Γκάζι, μείνετε στον Νάουμαν και τον Κουνέλλη, και δείτε μαζί τον Χαραλαμπίδη και τον Φαμπρ στην έξοδο. Στο Εργοστάσιο, δείτε προσεκτικά τη ζωγραφική του Polke και του Tuymans, κατόπιν τον Rauch. Την εγκατάσταση προβολών της νεαρότερης Valldosera, το αέρινο κατασκεύασμα του Αλεξίου, τη γιγαντοφωτογραφία του Streuli με πρωταγωνιστή την Αθήνα, τα υπερφυσικά φωτεινά κουτιά του Jeff Wall. Και πολλά άλλα βέβαια. Από τον κατάλογο, μην παραλείψετε να διαβάσετε το έξοχο δοκίμιο του Νικολά Μπουριό.
Δευτ. – Κυρ., 10.00 – 20.00, έως 25 Ιανουαρίου. Πληροφορίες: τηλ. 2108259620, www.outlook.gr