Φαντασμαγορική η φετινή υποδοχή του νέου χρόνου στην πλατεία Συντάγματος? εφάμιλλη των μεγάλων πρωτευουσών του κόσμου. Κυριαρχούσε το φως σε κάθε μορφή? με τα χιλιάδες λαμπιόνια στα δέντρα και στις προσόψεις των κτιρίων, με τα κάθε είδους βεγγαλικά. Γιατί στολίζουμε και φωτίζουμε τα σπίτια μας στη διάρκεια του Δωδεκαήμερου; Είναι απλώς μια σύγχρονη ανάγκη εντυπωσιασμού όλος αυτός ο άπλετος φωτισμός; Τα ρεβεγιόν της παραμονής των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι σημερινή κοινωνική συμπεριφορά ή παραπέμπει σε παλαιότερη συνήθεια; Με τη βοήθεια της λαογράφου και εθνολόγου Μιράντας Τερζοπούλου προσπαθήσαμε να δούμε τι συμβολίζουν σήμερα τα έθιμα των γιορτών, ποιες ανθρώπινες ανάγκες εξυπηρετούν, αν και πώς διαφοροποιούν τις τελετουργικές τους εκφράσεις.
Προσαρμογή
«Τα έθιμα παντού μετατοπίζονται προσπαθώντας να εξυπηρετήσουν τις νέες ανάγκες των κοινωνιών και των ανθρώπων. Ο,τι παλιότερα είχε μόνο θρησκευτικούς ή παραδοσιακούς σκοπούς, σήμερα προσαρμόζεται εύκολα σε ανάγκες τουριστικές, οικονομικές ή κοινωνικές. Τα έθιμα «κουνιούνται»», λέει στην «K» η Μιράντα Τερζοπούλου και αναφέρεται στη Γιορτή της Μπάμπως, που κατά τη γνώμη της ολοκληρώνει τις γιορτές του Δωδεκαήμερου και διατηρείται σήμερα μόνο στη Θράκη.
«Μια από τις ονομασίες του Δωδεκαήμερου είναι «τα Γέννα», παραπέμποντας στη γέννηση του Χριστού και συνδηλώνοντας τη γέννηση ενός καινούργιου πράγματος συνολικά. Αυτή η περίοδος ξεκινάει με τη γέννηση του Χριστού και κατά τη γνώμη μου τελειώνει με τη Γιορτή της Μπάμπως, στις 8 Ιανουαρίου. Μια γιορτή που σώζεται μόνο στη Θράκη και είναι η γιορτή της μαμής. Μπάμπω λένε τη γιαγιά αλλά και τη μαμή, ένα πρόσωπο πολύ ιερό στα χωριά, γιατί σχετιζόταν με ένα θέμα ταμπού της κοινωνίας, τη σεξουαλικότητα των γυναικών και το σώμα τους. Αυτή τη μέρα οι γυναίκες μεταμφιέζονται σε άνδρες και κρατούν καρπούς της γης ως φαλλικά σύμβολα. Οι περίοδοι που σχετίζονται με τις κοσμικές αλλαγές και δημιουργούν μεγάλες δεισιδαιμονίες, μεγάλες αγωνίες, πάντα συνοδεύονται με μεταμφιέσεις και θεατρικές αναπαραστάσεις. Οι άνθρωποι πάντα προσπαθούσαν, παριστάνοντας κάτι, να το ελέγξουν: με τα κουδούνια, τους δυνατούς ήχους, τη σχέση με τη γη, με τη φαντασιακή απεικόνιση μορφών που μας τρομάζουν, όπως οι καλικάντζαροι. Σήμερα η γιορτή λέγεται γυναικοκρατία και τελείται υπό την αιγίδα των γυναικείων συλλόγων που έχουν δημιουργηθεί. Αυτές οι γυναίκες της Βόρειας Ελλάδας, που είναι πλέον εργαζόμενες, ανεξάρτητες, επαναφέρουν τη γιορτή και τη συμπληρώνουν με δικά τους αιτήματα? βάζουν τη μαμή να ξεγεννάει μια γυναίκα και βαφτίζουν το παιδί με ονόματα που παραπέμπουν σε ανάγκες πασιφιστικές ή πολιτικές: Ειρήνη, Ελευθερία, Ζωή, κ.λπ. Εκσυγχρονίζουν το παλιό έθιμο και το επενδύουν με νέα νοήματα».
Τα έθιμα λοιπόν εκσυγχρονίζονται, εκκοσμικεύονται, προσαρμόζονται στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες και συμπεριφορές. O φωτισμός των σπιτιών, των μπαλκονιών, των δέντρων και των πλατειών αυτές τις μέρες, που οπωσδήποτε εμπεριέχει την υπερβολή, αλλά και την αισθητική των σύγχρονων ανθρώπων, παραπέμπει στη χρήση της φωτιάς. «Μια χρονική στιγμή που είναι το αποκορύφωμα του χειμώνα, που είναι η πιο μικρή μέρα του χρόνου, οι άνθρωποι γιορτάζουν με τη φωτιά, με το φως την τροπή του φωτός». Οι φωτισμοί -ηλεκτρικοί πλέον- των δρόμων και των σπιτιών έλκονται από εκείνον τον συμβολισμό.
Οσο για το ρεβεγιόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η συνέχεια, με εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο και έκφραση της αγρυπνίας. «Περιμένοντας το γύρισμα της εποχής και τη λειτουργία των Χριστουγέννων, οι άνθρωποι αγρυπνούσαν. Στόλιζαν ένα τραπέζι με συγκεκριμένο αριθμό τροφών -συνήθεια που συναντούμε και στην υπόλοιπη Ευρώπη- που συμβόλιζε την αφθονία και τον πλούτο, τρώγανε το Χριστόψωμο και λάχνιζαν. Ηταν μια νύχτα ζωντανή, με κίνηση, με φως, μια γιορτή.
«Μεταμφίεση»
Αυτό σήμερα γίνεται επί πληρωμή στα κέντρα διασκέδασης. Παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει περίπτωση να μην αναβοσβήσουν τα φώτα, να μην κοπεί η βασιλόπιτα, να μη φιληθούν οι άνθρωποι, ανανεώνοντας τη σχέση τους για τον νέο χρόνο. Διαφοροποιημένες συμπεριφορές που παραπέμπουν σε άλλες παλαιότερες», λέει η Μιράντα Τερζοπούλου.
Τα έθιμα στην εξέλιξή τους συνδέουν πλέον όχι παγανιστικές ή θρησκευτικές συμπεριφορές, αλλά πολλές άλλες και σύνθετες. Μετακινούνται και αλληλοεπηρεάζονται. Οπως τα καλά ρούχα των γιορτινών εμφανίσεων: «Τα καλά ρούχα είναι η πρώτη μορφή μεταμφίεσης. Στις κρίσιμες ώρες, στις διαβάσεις της ζωής, μεταμφιεζόμαστε σε καλοντυμένους».