Robert Μuchenbled
Μια ιστορία του διαβόλου: 12ος – 20ός αιώνας
Μετ.: Ευγενία Τσελέντη.
Εκδ. «Μεταίχμιο», σελ. 466
Επειδή δεν περνούν πολλές μέρες που να μην ακούγεται μια ιστορία σατανιστών, αλλά και επειδή ένας από τους στενούς συνεργάτες του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών αποκαλείται «Αρχων του Σκότους»? χωρίς να παραβλέπουμε και τη δαιμονοποίηση του Μπιν Λάντεν ή του Σαντάμ Χουσεΐν ή τη θεματογραφία εξαιρετικών φιλμ όπως το «Μάτια ερμητικά κλειστά» και το «Μπλε Βελούδο» ή απλώς δημοφιλών, όπως οι «Μάγισσες του Ιστγουικ», ο «Εξολοθρευτής» και το «Αρμαγεδδών»? χωρίς να λησμονούμε τις αντιδράσεις πλήθους πιστών για τον «σατανικό αριθμό 666» που απειλεί να εμφανιστεί στις νέες ταυτότητες? είναι προφανές ότι η εικόνα του διαβόλου, αυτής της φυσιογνωμίας που έρχεται από τα βάθη των αιώνων, κατοικεί ακόμα και σήμερα στον φαντασιακό κόσμο των ανθρώπων.
Από την Παλαιά Διαθήκη
Εμφανίζεται ήδη στην Παλαιά Διαθήκη (το φίδι) αλλά και με την εβραϊκή λέξη «σατανάς» (=αυτός που εναντιώνεται). Τον γνώριζε ήδη η Βαβυλώνα και το έπος του Γκιλγκαμές, στην αρχαιότερη και πιο αρχετυπική αφήγηση όλων των εποχών της μάχης του Καλού και του Κακού. Πιο συγκεκριμένος στην Καινή Διαθήκη: Βελζεβούλ, δαίμων, διάβολος, κτήνος. Κι ωστόσο, για αιώνες, έως τον 12ο αιώνα, απασχολεί μόνο τους θεωρητικούς και τους λογίους, που προσπαθούν να ορίσουν θεολογικά τη θέση του σε μια ιεραρχία του κακού. Θα πάρει βαθμιαία πιο συγκεκριμένη μορφή, ως δύσμορφο, καμπούρικο ανθρωπάκι με μυτερά αυτιά. Οι λαϊκές παραδόσεις τον βλέπουν μάλλον συμπαθητικό, κάτοικο της φύσης, πονηρό αλλά και αφελή καμιά φορά, αν σκεφτούμε και μόνο τους δικούς μας καλικάντζαρους ή αν σταθούμε στις ποικίλες ονομασίες που παίρνει στις ευρωπαϊκές γλώσσες Old Horny, Lusty Dick, RobiWood (κι ο Ρομπέν των Δασών ήταν ένας διαβολάκος), Charlot κ.ο.κ. Σ’ αυτές τις παραδόσεις αποτελεί ακόμα μια σύνθεση λαϊκών δοξασιών και συγκεχυμένων βιβλικών ακουσμάτων.
Ο τρομερός άρχων του σκότους
Η ιστορία του γίνεται πιο συνταρακτική προς τα τέλη του Μεσαίωνα, όταν παίρνει τη μορφή του τρομερού άρχοντα (αυτή η λέξη έχει σημασία, αφού είναι μια έννοια της πολιτικής) του σκότους. Εικόνα κατασκευασμένη ιδεολογικά από μια Εκκλησία που θριάμβευε και χρειαζόταν ένα αντίπαλον δέος που θα βοηθούσε να ενοποιηθούν οι κανονιστικές συμπεριφορές, αυτές που απαιτούσε ένας θεός-τιμωρός. Ας σημειωθεί πως η εικόνα του αρνητικού άρχοντα, εκείνου δηλαδή που βασίλευε στο σκότος, αποτελούσε και την ανεστραμμένη εικόνα της βασιλικής εξουσίας που αυτήν την εποχή είχε αρχίσει να επιβάλλεται στις φυγόκεντρες αρχοντικές και ανατρεπτικές δυνάμεις. Μια αρνητική εικόνα κτήνους που καταβροχθίζει καταδικασμένους. Την εικόνα του θα συμπληρώσουν πολλά ζωομορφικά δάνεια όπως του τράγου, της γάτας, της μύγας που «εγκαταλείπει το σώμα της μάγισσας την ώρα της πυράς». Διαχυνόταν όλο και περισσότερο η ιδέα πως ο διάβολος κατοικεί μέσα στους ανθρώπους ή, τουλάχιστον, μπορούσε να μπει μέσα τους από τα λιγότερο ευγενή μέρη του σώματός τους.
Ο γενικευμένος πόλεμος της Εκκλησίας εναντίον κάθε παραβατικότητας μετά τον 16ο αιώνα θα προσδιορίσει κι έναν πειρασμό πίσω από κάθε αμαρτία, συγκεντρώνοντας στη φυσιογνωμία της μάγισσας, και άρα της γυναίκας, όλους τους ανδρικούς φόβους της εποχής. Τη συμφωνία με τον διάβολο -συνήθως με ερωτική συνεύρεση- που σφραγιζόταν μ’ ένα σημάδι. Είχε προηγηθεί η ταύτιση κάθε αιρετικής συμπεριφοράς με τον διάβολο και η συστηματική δίωξη των θρησκευτικά παραβατικών συμπεριφορών με την κατηγορία της συμμετοχής σε τελετές του Σαββάθ, καθαρής εκκλησιαστικής επινόησης, αυτές που ουδεμία σχέση είχαν με τη λατρεία του διαβόλου, αλλά διευκόλυναν τους μηχανισμούς καταστολής αμαγαλματοποιώντας αίρεση και διαβολική συμπεριφορά.
Στη γενικευμένη δυστυχία των καιρών, που θα διαρκέσουν από το 1562 έως το 1648 (θρησκευτικοί πόλεμοι και Τριακονταετής), ο διάβολος θα αποτελεί κι ένα βολικό ερμηνευτικό σχήμα της αστάθειας. Ερμηνευτικό εργαλείο από το οποίο δεν θα απαλλαγούν ούτε οι προτεστάντες? άλλωστε, οι μάγισσες του Σάλεμ ανήκουν στην προτεσταντική διωκτική παράδοση.
Στη λογοτεχνία
Η διαβολική εικόνα θ’ αρχίσει να εκκοσμικεύεται όταν ήδη από το 1682, ένα βασιλικό διάταγμα του Λουδοβίκου του 14ου και του Κολμπέρ θα θεωρήσει τις μάγισσες θύματα της φαντασίας τους. Δεν θ’ αργήσει να ακολουθήσει η λογοτεχνία, πολύ πριν μάλιστα από τη χρήση του μύθου του Φάουστ, που έκανε ο Γκαίτε. Από το το 1772, στον «Ερωτευμένο Διάβολο» του Cazotte, ο νεαρός ήρωας έχει μια ερωτική σχέση με τον μεταμφιεσμένο σε γυναίκα σατανά. Μόνο που πιάστηκε στην παγίδα αφού ερωτεύτηκε κι αυτός… Στον Γκαίτε, που αξιοποιεί μια παλιότερη ιστορία του 1587, ο Φάουστ σώζεται, παρά τη συμφωνία του με τον διάβολο, χάρη στη νεκρή Μαργαρίτα που παρεμβαίνει για χάρη του…
Αλλά ο διάβολος είχε πια εγκαταλείψει τον χώρο των θρησκευτικών αντιλήψεων και είχε μπει στον τομέα της λογοτεχνίας που θα εξελιχθεί στη φανταστική λογοτεχνία, της οποίας απότοκες είναι και οι κινηματογραφικές χρήσεις που προαναφέραμε. Ολα νομίσαμε ότι είχαν ξεχαστεί ή είχαν μείνει στον χώρο του φανταστικού, όταν απρόσμενα(;) το 1985, ο Πάπας Ιωάννης-Παύλος ο Β’ υπενθύμισε τη μισητή φυσιογνωμία, δηλώνοντας ότι «δεν πρέπει να φοβόμαστε να τον αποκαλούμε με το όνομά του, τον αρχιτεχνίτη του κακού». Αυξήθηκε ο αριθμός των επίσημων εξορκιστών και σφυγμομετρήσεις ήρθαν να επιβεβαιώσουν την πίστη πολλών ανθρώπων σ’ αυτήν τη μυστηριώδη δύναμη. Οπως το επιβεβαίωσαν και οι διαδηλώσεις κατά του Αντιχρίστου στην πλατεία Συντάγματος. Επιστροφή του θρησκευτικού και ανασφάλειες των καιρών;
(1) Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.