Bernard Vernier
Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Πρωτότοκοι και δευτερότοκοι στην Κάρπαθο
Μετ.: Ευγενία Τσελέντη, επι/κή θεώρηση Α. Παπαταξιάρχης, εισαγ. Ε. Καλπουρτζή.
Εκδ. Αλεξάνδρεια
Λ αογραφία ή folklor, Εθνολογία ή Ανθρωπολογία. Ζεύγη ορισμών τα οποία στα μάτια κάποιου τρίτου φαίνονται ουδέτερα, επικαλυπτόμενα ή ακόμη και αδιάφορα. Ομως μεταξύ τους υφίσταται μια θεμελιώδης διαφορά μεθόδου, μια θεμελιώδης διαφορά οπτικής του επιστημονικού αντικειμένου, ως εκ τούτου μια θεμελιώδης πολιτική διαφορά. Πολιτική με την ευρεία σημασία, όπως ποια είναι τα αντικείμενα μελέτης σε κάθε περίπτωση, πώς υπεισέρχεται η αξιολόγησή τους, ποιο είναι εν τέλει το κοινωνικό νόημα που παράγει κάθε προσέγγιση. Και επειδή η διαφορά μεταξύ των δύο προσεγγίσεων είναι θεμελιακή, γεννάει σύγκρουση. Σύγκρουση, εννοείται, με όρους έντονης κριτικής για τον καθορισμό του νοήματος των ανθρωπίνων πράξεων και για το παρόν. Για παράδειγμα, ο λαϊκός πολιτισμός της Λαογραφίας, όπως παγιώθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας, μπορεί να συνοψιστεί, χωρίς καμία διάθεση περιπαικτική, σε εμβριθείς μελέτες για τα τσαρούχια, τα ταγάρια, τα ζιπούνια, τους χειρόμυλους, και το περήφανον του Ελληνος χωρικού, με την προϋπόθεση ότι όλα τούτα ανάγονται τουλάχιστον στην εποχή του Ομήρου. Να εντοπιστεί στην περηφάνια που προσπάθησαν να μας μεταδώσουν οι λαογράφοι που το ησιόδειο άροτρο ήταν σε εκτεταμένη χρήση σχεδόν μέχρι την επικράτηση των τρακτέρ.
Λαϊκίστικη διαστρέβλωση
Ολα αυτά, από ενδείξεις κοινωνικής καθυστέρησης η Λαογραφία τα αντέστρεψε (λαϊκιστικά) σε ορισμένα από τα καταστατικά σύμβολα της τρισχιλιετούς εθνικής συνέχειας: η καθυστέρηση ως εθνική περηφάνια. Ωστόσο, τα λαογραφικά αντικείμενα και οι συμβολισμοί τους πέρασαν βαθμιαία στη δικαιοδοσία των παλαιοπωλών.
Η δεύτερη μέθοδος, αυτή της Ανθρωπολογίας, εισήλθε στον επιστημονικό μας πολιτισμό εδώ και τρεις, τέσσερις δεκαετίες από πρωτεργάτες, όπως την αείμνηστη καθηγήτρια Αλκη Κυριακίδου Νέστορος. Εκτοτε, η Ανθρωπολογία και στους επιστημονικούς θεσμούς κέρδισε χώρο και στο εγχώριο πεδίο των κοινωνικών επιστημών σταθερή παρουσία. Και οι Ελληνες ανθρωπολόγοι δημιούργησαν έργο το οποίο κέρδισε και εκδοτική παρουσία. Σήμερα, η πληρέστερη σειρά Ανθρωπολογίας είναι αυτή των εκδόσεων Αλεξάνδρεια. Μία από τις μελέτες ξένων, η οποία νομίζω ότι ανήκει στις κλασικές, είναι του Γάλλου ανθρωπολόγου, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Λυών, Bernard Vernier. Υπότροφος της γαλλικής κυβέρνησης στην Ελλάδα το 1966, μελέτησε τους Πομάκους στη Θράκη και επεδίωξε ακολούθως να προσεγγίσει την κοινωνία της Λέρου. Το εγχείρημα ακυρώθηκε επειδή στο μεταξύ η χούντα γέμισε το νησί με πολιτικούς εξορίστους. Ετσι, κατέληξε στη Βόρεια Κάρπαθο, στο χωριό Ελυμπος. Μικροκοινωνία σχετικά απομονωμένη, με τις ιστορικές τις δομές σχετικά σταθερές. Εκεί o B. Vernier μελέτησε τις κοινωνικές δομές.
Σχέσεις εκμετάλλευσης
Πρόκειται, μας προτείνει ο B. Vernier, για μία κοινωνία στην οποία οι σχέσεις εκμετάλλευσης δεν θεμελιώνονται στη διάκριση αντρών – γυναικών (όπως υποστήριζαν οι γυναικείες σπουδές ως απόρροια των φεμινιστικών κινημάτων), αλλά στην ηλικιακή διάκριση πρωτότοκων / δευτερότοκων παιδιών. Το κάθε πρωτότοκο αγόρι και το κάθε πρώτο κορίτσι ήταν οι κληρονόμοι της πατρικής και αντιστοίχως της μητρικής περιουσίας. Από δύο λοιπόν, γραμμές, μεταβιβαζόταν τόσο το οικογενειακό έχειν όσο και το κύρος: από τον πατέρα στον πρώτο γιο, από τη μητέρα στην πρώτη κόρη κληρονομείται η ισχύς της οικογένειας και αναπαραγόταν η κοινωνική θέση. Και την ίδια πορεία ακολουθούσαν τα βαφτιστικά ονόματα. Ολα τα επόμενα παιδιά, ανεξαρτήτως γένους, στερούνταν κάθε δικαιώματος στην περιουσία και υποτάσσονταν στη δούλεψη των δύο αντίστοιχων πρωτότοκων. Η υπαγωγή των δευτερότοκων στα πρωτότοκα είχε συχνά χαρακτηριστικά υποτέλειας, διαμορφώνοντας εκατέρωθεν και τα αντίστοιχα αισθήματα.
Οι συνάψεις γαμήλιων σχέσεων ακολουθούσαν την ίδια λογική. Τα πρωτότοκα παντρεύονταν μόνο με ομοίους τους. Και όταν αυτό δεν ήταν δυνατόν να γίνει μεταξύ οικογενειών με απόμακρες σχέσεις, η γαμήλια σύμπραξη πραγματοποιούνταν ακόμη και μεταξύ πρώτων εξαδέλφων διασφαλίζοντας έτσι την κοινωνική πρωτοκαθεδρία. Ολα τα δευτερότοκα παιδιά όχι μόνο δεν ήταν απαραίτητο να παντρευτούν, αλλά ανύπαντρα εξυπηρετούσαν καλύτερα τις υπηρεσίες προς τα πρωτότοκα: ήταν απολύτως εξαρτημένα.
Αυτή είναι πολύ συνοπτικά η στοιχειώδης δομή των σχέσεων αναπαραγωγής και υπαγωγής σε αυτή τη μικρή κοινωνία της Καρπάθου, τις οποίες διέγνωσε και αναλύει με κριτικό ρεαλισμό ο Γάλλος ανθρωπολόγος. Σε αντίθεση με τους μεταμοντέρνους ανθρωπολόγους, που αδιαφορούν ή απλώς αγνοούν την ιστορικότητα της κάθε κοινωνίας που προσεγγίζουν, ο B. Vernier διερεύνησε και τις αιτίες απαρχής της αποσύνθεσης αυτών των δομών. Συνοπτικά πάντα, οι αιτίες ήταν η μετανάστευση που προσήλκυε ιδίως τους άρρενες δευτερότοκους και η ευθεία ανυπακοή των δευτερότοκων προς τους πρωτότοκους αφέντες και αφέντρες. Η ανυπακοή, με τη συνδρομή άλλων εξωτερικών αιτιών, έφτανε, ιδίως από τις δευτερότοκες κόρες, και στη συναισθηματική και σεξουαλική απείθεια: δηλαδή αρνούνταν την αισθηματική και ερωτική αποχή που επιβαλλόταν σε κάθε δευτερότοκο παιδί και δημιουργούσαν σχέσεις κατά τη δική τους επιθυμία και δυνατότητα. Η ανυπακοή έσωζε από την κοινωνική έκπτωση, όπως πάντα.
Το βιβλίο είναι πολύ πλούσιο, αναλύει όλες τις παραλλαγές της βασικής δομής, και δεν είναι δυνατόν να χωρέσει σε ένα σημείωμα. Ας τονίσω, μόνο, ότι ο συγγραφέας ξεδιπλώνει την ανάλυση της μικρής κοινωνίας της Ελύμπου σε συνεχή διάλογο με τις μείζονες μεθοδολογικές θέσεις της Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας, και καταλήγει σε δικές του μεθοδολογικές συμπυκνώσεις ενδιαφέρουσες για κάθε συγχρονική ή διαχρονική κοινωνική ανάλυση.
(1) Ο κ. Π. Πιζάνιας είναι καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.