O Σολομών Νικρίτιν είναι ένας πολυπράγμων καλλιτέχνης που ανήκει στη λεγόμενη δεύτερη γενιά της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Η αναγνωρισιμότητά του όμως περιορίζεται στην επιστημονική και τη φιλότεχνη διεθνή κοινότητα για τις πρωτότυπες εικαστικές του θεωρίες γύρω από ορισμένα έργα του και όχι για το σύνολο της δημιουργικής του πορείας. Αγνωστος παραμένει επομένως και στο ευρύτερο κοινό, διότι ουδέποτε έργο και θεωρητικά του κείμενα έχουν μελετηθεί επαρκώς από τους ιστορικούς της τέχνης, ενώ καμία αναδρομική του έκθεση δεν έχει γίνει έως σήμερα? παρ’ όλο που η κληρονομιά του είναι πλούσια τόσο σε χειρόγραφα όσο και έργα (περί τα 500) τα οποία μοιράζονται εξίσου δύο χώρες: η Ελλάδα και η Ρωσία.
Ο Μαρκ Σαγκάλ, έχοντας άλλη εξέλιξη στη Δύση, είναι ιδιαίτερα αναγνωρίσιμος και το έργο του που επηρέασε ιδιαίτερα τον Νικρίτιν, απασχόλησε και απασχολεί την έρευνα για το αυστηρά προσωπικό του ύφος αλλά και για τη σύνδεσή του με την παράδοση. Τους δυο αυτούς καλλιτέχνες, που εξ ορισμού ανήκουν στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία, παρουσιάζει για πρώτη φορά η Ελλάδα με δύο εκθέσεις διεθνούς εμβέλειας, που διοργανώνει το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την κρατική πινακοθήκη «Τρετιακόφ» της Μόσχας και το Μουσείο Εικόνων της Φρανκφούρτης.
Η παγκόσμια πρώτη του Σολομών Νικρίτιν, που ανοίγει στις 31 Ιανουαρίου στη Μονή Λαζαριστών, έχει διττή σημασία: Φέρνει στο φως περίπου 330 έργα και ντοκουμέντα του Ρώσου δημιουργού, από τα 234 του ΚΜΣΤ (ελαιογραφίες, ακουαρέλες και σχέδια) και από ισάριθμα έργα που φυλάσσει η πινακοθήκη «Τρετιακόφ».
Ταυτόχρονα εγκαινιάζει τη συνεργασία ΚΜΣΤ με την κρατική πινακοθήκη «Τρετιακόφ» για μια τριετία, που υπόσχεται αναδρομικές εκθέσεις των Λιουμπόβ Ποπόβα και Ιβαν Κλιουν, σημαντικών καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας που χάραξαν κατευθυντήριες γραμμές στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.
Διεθνής προσπάθεια
Η πρώτη διεθνής καταγραφή και η τεκμηρίωση των έργων του Σολ. Νικρίτιν ήταν μια συλλογική προσπάθεια. Τον Ρώσο καλλιτέχνη, που υπήρξε ιδιαίτερα δημιουργικός στην ύστερη περίοδο της Ρωσικής Πρωτοπορίας (1920-1930), ανέλαβε διεθνής επιστημονική ομαδα. Οι καθηγητές των Πανεπιστημίων του Λος Αντζελες Τζον Μπολτ ως συντονιστής και της Νάπολης Νικολέτα Μίσλερ, οι επιμελήτριες της πινακοθήκης «Τρετιακόφ» Νατάλια Αντάσκινα και του ΚΜΣΤ Μαρία Τσατσάνογλου, τόσο στην έκθεση όσο και στην τρίγλωσση μονογραφία, ξεδιπλώνουν τις πτυχές του έργου του, αναδεικνύοντας έτσι τη θεωρία του για τη σύνδεση της ζωγραφικής με το θέατρο και τον κινηματογράφο -«θεωρία περί σύνθεσης των τεχνών»-, βάσει της οποίας ο καλλιτέχνης επιχείρησε να αποτυπώσει την κίνηση πάνω στον μουσαμά.
«Πρόκειται για έναν δημιουργό που γνώριζε καλά τις πειραματικές δραστηριότητες και τους νεοτερισμούς της τέχνης στην εποχή του», εξηγεί ο διευθυντής του ΚΜΣΤ, καθηγητής της ιστορίας της τέχνης κ. Μίλτος Παπανικολάου. «Κατ’ αρχάς μελέτησε ιδιαίτερα το έργο του Πικάσο και του Ματίς, επηρεάστηκε από τον Μαλέβιτς και τον Καντίνσκι, του οποίου υπήρξε και μαθητής. Συμμετείχε σε πειραματικά καλλιτεχνικά εργαστήρια που αποτελούσαν στα μέσα της δεκαετίας του 1920 τον πυρήνα των πιο ριζοσπαστικών καλλιτεχνικών πειραμάτων της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Επηρεάστηκε από την Αλεξάνδρα Εξτερ, τον Σαγκάλ, τον Καντίνσκι, τον Στέρενμπεργκ, αλλά ταυτόχρονα ανήκε στη νεότερη γενιά της Ρωσικής Πρωτοπορίας, και όπως είναι φυσικό, ασκούσε την κριτική του στις επικρατούσες θεωρίες του σουπρεματισμού και του κονστρουκτιβισμού, στις οποίες αντιπαρέθεσε τη δική του θεωρία, αυτή του προβολισμού».
Τα ανέκδοτα χειρόγραφα του Νικρίτιν που παραχώρησε για την παρούσα έρευνα το Κρατικό Ρωσικό Αρχείο Λογοτεχνίας και Τέχνης της Μόσχας αποκαλύπτουν αναλυτικά τις θεωρίες του περί του «ηλεκτρο-οργανισμού» και του «προβολισμού». Τι ακριβώς πρέσβευε ο προβολισμός; Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, εξηγεί ο κ. Παπανικολάου, «το έργο τέχνης δεν ολοκληρώνεται στον μουσαμά ή στο χαρτί αλλά στο μυαλό του θεατή, ο οποίος προβάλλει σε έναν φανταστικό πίνακα μια σειρά από ημιτελή σχέδια που ανήκουν σε θεματικές σειρές. Ο Νικρίτιν, εξάλλου, ως σκηνοθέτης του θεάτρου έχει μελετήσει ιδιαίτερα την κίνηση του ανθρωπίνου σώματος και η θεατρική του δραστηριότητα είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον των κριτικών στην εποχή του».
Ενα μικρό δείγμα της θεατρικής του διδασκαλίας και θεωρίας, η οποία εχει διασωθεί στις πολυάριθμες σημειώσεις του, θα παρουσιαστεί στα εγκαίνια της έκθεσης από τον δημοτικό θίασο Σταυρούπολης.
Οι πηγές της Πρωτοπορείας
Αν η έκθεση του Νικρίτιν επιχειρεί να ανασύρει από τις σκοτεινές σελίδες της ιστορίας της τέχνης έναν σημαντικό καλλιτέχνη της Ρωσικής Πρωτοπορίας, η έκθεση του προγενέστερου Σαγκάλ, που αποτελεί συμπαραγωγή του ΚΜΣΤ και του Μουσείου Εικόνων της Φρανκφούρτης, διατρέχει τις πηγές που διαμόρφωσαν τη Ρωσική Πρωτοπορία. Εκει βασίζεται και η σύλληψη της έκθεσης «Οταν ο Σαγκάλ έμαθε να πετάει. Από την εικόνα στην Πρωτοπορία», που εγκαινιάζεται στο τέλος του μηνός στο Μουσείο Εικόνων της Φρανκφούρτης για να μεταφερθεί το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη.
Τα έργα που έχουν επιλεγεί από διάφορα μουσεία (ΚΜΣΤ, Εικόνων Φρανκφούρτης, Κρατικό Ιστορικό Μόσχας, Τύσεν Μαδρίτης, Εθνική Βιβλιοθήκη της Μόσχας και από συλλέκτες) καθώς και ο τρίγλωσσος κατάλογος -την επιμέλεια των ελληνικών κειμένων έχουν οι Μίλτος Παπανικολάου και Συραγώ Τσιάρα- αναδεικνύουν τη συνέχεια στα έργα σημαντικών καλλιτεχνών της ευρωπαϊκής ζωγραφικής του μοντερνισμού (Σαγκάλ, Καντίνσκι, Ποπόβα, Τάτλιν, Γιαβλένσκι, Μαλέβιτς και άλλων) μέσα από τις αρχές και τα εικονογραφικά πρότυπα της βυζαντινής τέχνης, καθώς και τις επιδράσεις που δέχτηκαν σε ζητήματα φόρμας, σύνθεσης, προοπτικής, οργάνωσης του εικαστικού χώρου. Σημαντική αφετηρία που ερευνάται στην έκθεση, αποτελεί η τέχνη των lubki των λαϊκών τυπωμένων εικόνων, δηλαδή με θέματα τόσο θρησκευτικά όσο και της πολιτικής επικαιρότητας. Για να καταστούν σαφείς οι συσχετισμοί, στην έκθεση παρουσιάζονται δίπλα-δίπλα θρησκευτικές εικόνες με έργα της πρωτοπορίας και lubki. Μεταξύ των έργων που θα απολαύσουν οι φιλότεχνοι ξεχωρίζουν ο Κόκορας του Σαγκάλ, που αποτελεί ένα από τα καυχήματα της συλλογής του 20ού αιώνα για το Τύσεν Μαδρίτης, τα έργα για την όπερα της Φρανκφούρτης με τίτλο Commedia dell’ Arte στα οποία εμφανίζεται όλος ο μυθικός κόσμος του Σαγκάλ, μυστικοπαθή πορτρέτα του Γιαβλένσκι, οι προπαγανδιστικές αφίσες του Λένιν που ακολουθούν τη δομή της λατρευτικής εικόνας.
Ευφάνταση σύνθεση των έργων
«Η αξία της έκθεσης δεν εστιάζεται στις μεμονωμένες καλλιτεχνικές δημιουργίες αλλά στην ευφάνταση σύνθεση των έργων, που επιτρέπει συνειρμούς και πρωτότυπες ανακαλύψεις», λέει κ. Παπανικολάου, ενώ εξηγώντας την ειδικότερη σχέση του Σαγκάλ με την τέχνη των βυζαντινών εικόνων διευκρινίζει: «Ο Σαγκάλ αντλεί μοτίβα και εικονογραφικά πρότυπα από το ορθόδοξο εικαστικό υλικό, αλλά είναι σαφές ότι παράλληλα εισάγει φιγούρες ξένες προς την παράδοση, επαναδιαπραγματεύεται το υλικό του και φτάνει σε πρωτότυπες, προσωπικές ερμηνείες. Κυρίως κατά την περίοδο παραμονής του στο Παρίσι, από το 1910 έως το 1914, δημιούργησε ευμεγέθεις πίνακες οι οποίοι προϋποθέτουν, όπως καταδεικνύει η ιστορική έρευνα, ακριβή γνώση των ρωσικών αγιογραφιών, τόσο ως προς τη δομή όσο και ως προς τη σύνθεση και τον ρόλο του φωτός.
Lubki με σύγχρονα θέματα φιλοτέχνησε και ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, σε συνεργασία με τον Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, ή μόνος του. Αρκετά από αυτά ανήκουν στη Συλλογή Κωστάκη ενώ πέντε σημαντικά του ΚΜΣΤ θα εκτεθούν μαζί με τα υπόλοιπα έργα. Είναι τα έργα των Καζιμίρ Μαλέβιτς, «Μαύρο Ορθογώνιο», Ελ Λιζίτσκι, «Χωρίς τίτλο» (προσχέδιο για μνημείο στη Ρόζα Λούξεμπουργκ), Αλεξέι Μοργκούνοφ «Ορθια φιγούρα» (Αεροπόρος), Ιβαν Κουντριασόφ, «Σχέδιο για το πρώτο σοβιετικό θέατρο του Ορεμπουργκ» και το «Ζωγραφικό Αρχιτεκτόνημα» της Λιουμπόβ Ποπόβα.
Η έκθεση «Φωτεινές σφαίρες-σκοτεινοί σταθμοί. Η τέχνη του Σολ. Νικρίτιν (1898-1965)» εγκαινιάζεται στη Μονή Λαζαριστών 31 Ιανουαρίου. Διάρκεια έως 20 Μαρτίου. Αμέσως μετά θα μεταφερθεί στην πινακοθήκη «Τρετιακόφ» της Μόσχας και θα διαρκέσει έως τον Ιούνιο.
Η έκθεση «Οταν ο Σαγκάλ έμαθε να πετάει» εγκαινιάζεται στις 30 Ιανουαρίου στο Μουσείο Εικόνων της Φρανκφούρτης. Στη Θεσσαλονίκη θα μεταφερθεί τον Ιούνιο και θα παρουσιαστεί στην Αποθήκη Β1 του λιμανιού μέχρι τέλη Αυγούστου 2004.
«Επιθυμούσα μια τέχνη για την ψυχή…»
Τα πρώτα σχόλια για την αφετηρία της έμπνευσής του τα προσφέρει ο ίδιος ο Σαγκάλ. Με την ευκαιρία μιας έκθεσής του στο Art Institute στο Σικάγο, είχε πει: «Στη Ρωσία επικρατούσαν δύο καλλιτεχνικές παραδόσεις: η λαϊκή και η θρησκευτική. Επιθυμούσα μια τέχνη για την ψυχή, όχι μόνο για το πνεύμα. Είχα την καλή τύχη να προέρχομαι από λαϊκούς ανθρώπους. Ομως η λαϊκή τέχνη, παρά το γεγονός ότι πάντα μου άρεσε, δεν με ικανοποιούσε. Ηταν πολύ «κλειστή». Απέκλειε τη λεπτότητα του πολιτισμού. Και εγώ έκλινα προς την εκλεπτυσμένη έκφραση, τον πολιτισμό. Η εκλεπτυσμένη τέχνη της γενέτειράς μου ήταν η θρησκευτική. Αναγνώρισα την ποιότητα κάποιων εξαίσιων δημιουργημάτων που ανήκουν στην παράδοση της αγιογραφίας – για παράδειγμα, το έργο του Ρουμπλιόφ. Αυτή όμως κατ’ ουσίαν ήταν θρησκευτική, ορθόδοξη τέχνη και ως τέτοια παρέμενε ξένη προς εμένα. Για μένα ο Χριστός ήταν ένας μεγαλος ποιητής, η ποιητική διδασκαλία του οποίου ξεχάστηκε από τον σύγχρονο κόσμο».
Κινηματογράφος και ζωγραφική
Η βασική εικαστική και ιδεολογική τέχνη που επηρεάζει τις μάζες στη μεταβατική περίοδο από τον βιομηχανικά ανεπτυγμένο καπιταλισμό προς τον βιομηχανικό κομμουνισμό είναι η τέχνη του κινηματογράφου.
Η εργασία πάνω στην τελειοποίηση της θεματικής, εικαστικής και τυπικής δομής και εκφραστικότητας της κινηματογραφικής ταινίας είναι μια μοναδική εργασία, η οποία καθορίζεται ως κοινωνικά «δικαιωμένη», όπως και η σύγχρονη εργασία του ζωγράφου, ο οποίος χρησιμοποιεί το θεατή μέσω του αποδεχόμενου υλικού και ο οποίος εργάζεται στον τομέα της ιδεολογικής τέχνης.
Η στατική ζωγραφική επιφάνεια δεν πεθαίνει, αλλά μεταμορφώνεται ως προς τη μορφή και τον προορισμό της.
Μεταβάλλεται σε επιφάνεια προβολής, γίνεται το εργαστηριακό πεδίο, στο οποίο διαπλέκονται τα γενικά ζητήματα της εξειδικευμένης ποιότητας της σύγχρονης ταινίας, όλα δηλαδή τα ζητήματα που συνδέονται με τη σύγχρονη τελειότητα και ακρίβεια της δομής και του μοντάζ μιας κινηματογραφικής σκηνής.
Ο ζωγραφικός πίνακας θα πρέπει να γίνει, γίνεται και θα γίνει το μεθοδολογικό σχέδιο της οργάνωσης της κινηματογραφικής σκηνής, κατά τον ίδιο τρόπο που και μια αλυσίδα πινάκων ή μια έκθεση γίνεται το τελειοποιημένο μεθοδολογικό σχέδιο της ολοκληρωμένης ταινίας ή της σειράς ταινιών. // Απόσπασμα από χειρόγραφο του Νικρίτιν που βρίσκεται στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ.