Ηδη από τον 15ο αιώνα, αλλά και σε όλους τους κατοπινότερους, η περίπτωση Μποτιτσέλι και Σαβοναρόλα παραμένει ανεξήγητη εάν όχι σκανδαλώδης. Δεν μοιάζει αγεφύρωτο το χάσμα που χωρίζει την αγγελική «Πριμαβέρα» από τον πυρπολημένο αυτομαστιγούμενο κόσμο του φανατικού Δομινικανού καλόγερου;
Οι αντιθέσεις
Φαίνεται πως δεν είναι? αυτό προσπαθεί να καταδείξει η έκθεση «Μποτιτσέλι: από τον Λαυρέντιο (Λορέντζο) Μεγαλοπρεπή ώς τον Σαβοναρόλα», στο Μουσείο του Λουξεμβούργου στο Παρίσι.
Ο τίτλος ήδη περικλείει τους δύο άνδρες που έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο στη ζωή και τη δημιουργία του Μποτιτσέλι. O ένας, πρίγκιπας, εραστής, ποιητής και συλλέκτης πολύτιμων λίθων και ο άλλος, μοναχός, προφήτης για πολλούς συγκαιρινούς του, ο οποίος, κεντρισμένος από τον θείο δαίμονα όπως πίστευε, ξαπόστελνε στην πυρά ό,τι θεωρούσε επουσιώδες, μάταιο και εκμαυλιστικό. O ένας, σοφός διπλωμάτης που έφερε την ειρήνη ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πόλεις – κράτη της Ιταλίας και που η διακυβέρνησή του έμεινε στην ιστορία ως χρυσός αιώνας? και ο άλλος, ένας αυτοπυρπολούμενος από ιερή ζέση που νόμιζε ότι μιλούσε απευθείας με τον Θεό και που είχε πολλούς, αφοσιωμένους οπαδούς.
Τι γεφυρώνει τους δύο αυτούς τόσο αντίθετους και ξένους μεταξύ τους κόσμους στην τέχνη του Μποτιτσέλι; H ουτοπία. O Σαβοναρόλα πρέσβευε την ουτοπία. H ουτοπία ήταν ο Χριστός, όπως τον καταλάβαινε και που δουλικός υπηρέτης του διατεινόταν πως είναι. Δεν είχε ο ίδιος δυνάμεις, έλεγε, και μόνον ο Θεός μπορεί να γνωρίζει το μέλλον. Εκείνος που το γνώριζε, του το είχε δείξει. Κι αυτός μετέδιδε τη γνώση αυτή στο ποίμνιο με τους φοβερούς, αποκαλυπτικούς λόγους του στις εκκλησίες της Φλωρεντίας.Ο Σαβοναρόλα ήταν πλάσμα πολιτικό. Ηθελε να αλλάξει τον κόσμο και η ευκαιρία ήρθε όταν το 1494 οι Γάλλοι εισέβαλαν στην Ιταλία και καθώς η κρίση ανέδειξε την ανικανότητα του γιου του Λορέντζο, Πιέρο των Μεδίκων, η πόλη εξόρισε την πρώτη της οικογένεια και έγινε Δημοκρατία. Στους λόγους του ο Σαβοναρόλα μιλούσε για τη «ρομφαία του Θεού» που θα ερχόταν πέρα από τα βουνά. O Κάρολος H΄ της Γαλλίας ήταν η ρομφαία που ήρθε πέρα από τις Αλπεις και οι ιταλικές πόλεις δεν προέβαλαν καμιά αντίσταση.
Ετσι, καθώς γράφει ο Τζόναθαν Τζόουνς στον «Γκάρντιαν», ο Σαβοναρόλα αποκτάει περισσότερο νόημα από ένα φανατικό πυρπολητή βιβλίων και έργων τέχνης και μετατρέπεται σε ένα είδος ριζοσπάστη, που πρέσβευε την επανάσταση στη Φλωρεντία. O Βαζάρι στο βιβλίο του «Βίοι καλλιτεχνών» (16ος αιώνας) γράφει ότι τα τελευταία χρόνια του Μποτιτσέλι ήταν θλιβερά μια και η αφοσίωσή του στη σέκτα του Σαβοναρόλα τον είχε βυθίσει σε βαθιά φτώχεια. Και είχε εγκαταλείψει την τέχνη. Ισως, όμως, να ήταν περισσότερο πολιτικό ον απ’ ό,τι πιστεύεται. Στην τέχνη του είχε μεταφέρει με τον τρόπο του, την ουτοπία του.
Ο Σαβοναρόλα έδινε στους οπαδούς του, ένα συνεκτικό κόσμο. Εναν τρόπο να βλέπουν έναν ενιαίο, ιδανικό κόσμο.
Κυβερνήσεις έπεφταν, ηγεμονίες κατέρρεαν, η Ιταλία ήταν ένα απέραντο πεδίο μάχης. O Σαβοναρόλα εξήγε το βαθύτερο νόημά τους και τα ερμήνευε, παρέχοντας έτσι μια αμυδρή ελπίδα ότι η Φλωρεντία, όντας μέρος του θεϊκού σχεδίου, θα έπαιζε έναν αποφασιστικό ρόλο στην αναμόρφωση του κόσμου, σύμφωνα με τις θείες επιταγές.
Ετσι τουλάχιστον ήθελαν να πιστεύουν οι οπαδοί του και μεταξύ τους ο Μποτιτσέλι. Αλλά στην τέχνη του δεν έχει μεταφέρει αυτολεξεί ούτε μηχανιστικά τις προφητείες του Σαβοναρόλα, εξ ου και η αντίφαση και το ερώτημα για τη σχέση του με τον φανατικό ιερομόναχο. Εάν, όμως, ο Σαβοναρόλα στις προφητείες του, αναμιγνύει με ένα αποκαλυπτικό τρόπο την πραγματική ιστορία με την ουτοπία, το ίδιο έκανε και ο Μποτιτσέλι στην τέχνη του, μεταμορφώνοντας την αδικία και τη σκληρότητα στο εδεμικό αντίθετό τους, της σωτηρίας και του παραδείσου.
Η εναρμόνιση
Αυτό φαίνεται πιο ευδιάκριτα όταν ζωγραφίζει τη Φύση. Κάποτε προκάλεσε την απέχθεια του Λεονάρντο ντα Βίντσι λέγοντας ότι ένα τοπίο μπορεί να ζωγραφιστεί, πετώντας ένα σφουγγάρι γεμάτο μπογιές πάνω στον καμβά. Στα δικά του τα τοπία, τα δέντρα είναι πράσινες κηλίδες, τα βράχια του, ακανόνιστα καφέ σχήματα που θα μπορούσαν να έχουν γίνει μηχανικά. H Φύση στα έργα του Μποτιτσέλι είναι μαγευτική, αλλά μέσω της φαντασίας. Δεν αντανακλά, όπως ο καθρέφτης τον ορατό κόσμο, αλλά τον μοντάρει, τον ανασυνθέτει, μέσω της επιλογής, σε κάτι πιο τέλειο. Σε μια ουτοπία όπου όλα είναι συνταιριασμένα, σαν νότες μιας θεϊκής αρμονίας σε ένα παράδεισο από εκείνους που οραματιζόταν ο Σαβοναρόλα.