Πέτρος Πιζάνιας
Χρόνοι των ανθρώπων. Θεωρήσεις για την ιστορία
Εκδ. «Αλεξάνδρεια», σ. 182.
Με το βιβλίο του ο Πέτρος Πιζάνιας δημιουργεί μια τάξη σκέψης όσον αφορά τον χρόνο, ανακαλώντας στη συλλογική μνήμη στιγμιαίες και διαρκείς αναπαραστάσεις των βασικών ερωτημάτων που του χρησιμεύουν για αφετηρία. Τι είναι ο χρόνος; Τι είναι η κοινωνία; Τι είναι η ιστορία; Μήπως τελικά το ερώτημα είναι «τι είναι ο άνθρωπος;». Είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, το πιο δυσπροσάρμοστο από τα γήινα όντα επειδή διαρκώς προσπαθεί να διαμορφώσει δικό του περιβάλλον, αλλά είναι και ο δημιουργός των τριών εννοιών που προαναφέρθηκαν. O τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο δεν είναι παρά μια προσπάθεια αφήγησης και κατανόησης του βιώματος της ζωής της ίδιας. Οταν λέμε παρελθόν, παρόν και μέλλον, στην ουσία προσδιορίζουμε έναν τρόπο οργάνωσης της ζωής και των επιθυμιών μας.
Η οργάνωση του χρόνου
Οι τρεις με διαρκέστερη επιρροή προτάσεις για την οργάνωση του χρόνου προέρχονται από τρία ηγεμονικά υποκείμενα, που νοηματοδότησαν πολιτικά το παρελθόν επιδιώκοντας οικουμενική κυριαρχία. Το πρώτο είναι η εκκλησία, που εγκαθίδρυσε τον χρόνο στη Θεία Πρόνοια οροθετώντας τον, παράλληλα, με δύο ακραία σημεία: τη δημιουργία του κόσμου από τον Θεό και μιαν αόριστη μελλοντική κατάληξη, τη Δευτέρα Παρουσία, στιγμή αποτίμησης δικαίων και αδίκων, ισχυρών και αδυνάτων. Από την Αναγέννηση ξεκινά και εδραιώνεται στον Διαφωτισμό το δεύτερο υποκείμενο, το αστικό και εθνικό, που επενδύει στην ιστορία για την οργάνωση του χρόνου των ανθρώπων. Ιδίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση, με όχημα την ιστορία, το αστικό υποκείμενο αναδημιούργησε την ταυτότητα των ανθρώπων με αναφορά στην ιστορική τους προέλευση, αποκαθηλώνοντας τη συλλογική ταυτότητα υπό τη θεία σκέπη.
Η εκκοσμίκευση του παρελθόντος εισήγαγε τις έννοιες του ορθολογικού χρόνου και της εξέλιξης, που οδηγούσαν από το μεσαιωνικό σκότος στο φως των εθνών, στις εθνικές και αστικές κοινωνίες. H πιο πρόσφατη πρόταση οργάνωσης του χρόνου προήλθε από το σοσιαλιστικό-μαρξιστικό υποκείμενο, που με άξονα τους νόμους του ιστορικού υλισμού αμφισβήτησε την ηγενονία του εθνικού-αστικού υποκειμένου. O ιστορικός χρόνος δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια αλληλουχία νομοτελειακών αντιφάσεων στο εσωτερικό κάθε τρόπου παραγωγής. Από τη γένεση των αντιφάσεων έως το τελευταίο στάδιο ιστορικής εξέλιξης, την κοινωνική τελείωση-σοσιαλισμό, υπήρχαν δύο ανταγωνιστικά υποκείμενα: το κυρίαρχο και το κυριαρχούμενο. H εργατική τάξη, σε αντίθεση με τον Θεό και τις εθνικές-αστικές κοινωνίες, είναι ο φορέας του μέλλοντος που θα οδηγήσει στο τέλος, στην τέλεια κοινωνία.
Παρελθόν και παρόν
Μεγαλύτερη σημασία δίνει ο συγγραφέας στη σχέση ανθρώπινου, κοινωνικού και ιστορικού χρόνου, όπως και στην αλληλεξάρτηση παρελθόντος και παρόντος. O τρόπος ορισμού του παρελθόντος και η χρήση της ιστορίας συνθέτουν μια διαδικασία πρόσκτησης γνώσης και αυτοπροσδιορισμού που εδράζεται στο παρόν. H ιστορία, και όχι πια η φιλοσοφία ή η θεολογία, αποκτά τον κυρίαρχο ρόλο στην ανάκτηση μέσω του παρελθόντος ταυτότητας, νομιμοποίησης του κοινωνικού καταμερισμού ισχύος ή ανατροπής του. Ολες όμως οι ερμηνείες και οι προσεγγίσεις πηγάζουν από το παρόν, δηλαδή από τον βαθμό που η συγκυρία και η πολιτική σκέψη γίνονται αφετηρίες για την καταγραφή και την επεξεργασία των κοινωνιών του παρελθόντος. Επιπλέον, η άμεση σχέση της ιστορίας με το παρόν καταδεικνύεται από το γεγονός ότι το παρελθόν και το παρόν «αποτελούν μιαν ενιαία δομή γνώσης και αναπαράστασης της οποίας τα στοιχεία είναι αλληλένδετα, αλλά κατά κανένα τρόπο ταυτισμένα». Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η σχέση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος ορίζει το νόημα της ιστορίας.
Το νόημα της ιστορίας, η συμπύκνωσή της σε έννοιες και ερμηνείες που προκύπτουν από το συμβολικό και το πραγματικό, με τα οποία αναπαρίσταται κάθε κοινωνία, αφορά δυνητικά όλους τους ανθρώπους, εφόσον όλοι συμμετέχουν στη διαμόρφωση και του πραγματικού και του συμβολικού. Αν κάποτε ειπώθηκε ότι έχει έρθει το τέλος της ιστορίας, ο Πέτρος Πιζάνιας απαντά ότι η δυναμική του διανοητικού οργάνου (της ιστορίας δηλαδή) με το οποίο έγινε δυνατή η εκκοσμίκευση του χρόνου δεν έχει ακόμα εξαντληθεί. Οι επιστήμες του ανθρώπου στηρίζονται σε αυτό το θεμέλιο, όχι μόνον επειδή η ιστορία οργανώνει τη σχέση μας με το παρελθόν, αλλά γιατί ο εκκοσμικευμένος χρόνος αποτελεί συστατικό στοιχείο της κοινωνικής συγκρότησης.
Εννοιολογικά εργαλεία
Από τα πολλά ζητήματα που θίγονται στο βιβλίο δεν λείπει η ίδια η ιστορία ως πεδίο κριτικής σκέψης, αλλά και η πρόταση μιας σειράς εννοιολογικών εργαλείων που αποτελούν προϋποθέσεις για την ανάκτηση, την κατανόηση και την ερμηνεία της. Διερευνώντας τους χρόνους των ανθρώπων, ο Π. Πιζάνιας πετυχαίνει να αναδείξει τα κομβικά σημεία που είναι απαραίτητα ως αφετηρία κατανόησης του τριπτύχου άνθρωπος-κοινωνία- χρόνος. H επιτυχία του βασίζεται στο ότι στην άρθρωση των βασικών ερωτημάτων του δεν χάνει ποτέ την επαφή του με τον πιο καθοριστικό παράγοντα πρόσληψης του χρόνου από τον άνθρωπο: το βίωμα.