Οι πωλήσεις εντυπωσιάζουν και ζητούν ερμηνεία. Τα βιβλία του ψυχιάτρου Ιρβιν Γιάλομ -τα τέσσερα που έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα στα ελληνικά- παρασύρουν το ένα το άλλο, και όλα μαζί παρασύρουν τους αναγνώστες και γνωρίζουν διαδοχικές ανατυπώσεις.
Γιατί ένας άγνωστος έως πρόσφατα συγγραφέας γίνεται ξαφνικά τόσο δημοφιλής στην Ελλάδα; Γιατί τα μυθιστορήματά του (ομολογουμένως καλομεταφρασμένα και ελκυστικά στην ανάγνωση), με θέμα τη σχέση του ψυχοθεραπευτή με τον θεραπευόμενό του, γίνονται το must aνάγνωσμα μιας μεγάλης γκάμας αναγνωστών; Είναι μια γέφυρα εξοικείωσης με την ψυχαναλυτική διαδικασία; Αναζητούν (και βρίσκουν) απαντήσεις σε δικούς τους προβληματισμούς, φοβίες ή αδιέξοδα; Ή μήπως προσφέρεται ένα είδος χρηστικών απαντήσεων σε ατομικά αδιέξοδα ή παθολογίες;
Οπωσδήποτε η επιτυχία των βιβλίων δεν περιορίζεται μόνο στη γλαφυρότητα του κειμένου. H ψυχοθεραπευτική διαδικασία δεν είναι πλέον κοινωνικό ταμπού? οι ψυχαναλυτές, οι ψυχοθεραπευτές και οι ψυχολόγοι έχουν αυξηθεί, όλο και περισσότεροι άνθρωποι ζητούν τις υπηρεσίες τους. Αυτό σημαίνει ότι η ψυχαναλυτική διαδικασία είναι παγκοίνως γνωστή; Κάθε άλλο. Τα βιβλία του Ιρβιν Γιάλομ είναι ένας καλός τρόπος να γνωρίσει ένα ευρύτερο κοινό τις μεθόδους και τις διαδικασίες μιας ψυχαναλυτικής συνεδρίας. Είναι όμως έτσι; Ιδού τι απαντούν στην «K» τέσσερις ψυχίατροι.
Η ψυχανάλυση ανθρωποποιείται
Ο ψυχίατρος Μάνος Σωτηριάδης συνδέει το ενδιαφέρον για τα βιβλία με μία από τις φαντασιώσεις που περιέγραψε ο Φρόιντ, για την πρωταρχική σκηνή. «Εκεί στηρίζεται μια ολόκληρη σειρά εξέλιξης του ψυχισμού, που συνδέεται -στην προκειμένη περίπτωση- με το ψυχαναλυτικό ντιβάνι και συνοδεύεται από την απορία: τι συμβαίνει εκεί όπου εγώ είμαι απ’ έξω; O Γιάλομ δίνει με απλό τρόπο σύνθετες έννοιες, τις οποίες εντάσσει στη λειτουργία των σχέσεων των ηρώων του. Για μας τους ψυχαναλυτές αυτά τα βιβλία, που είναι πολύ σημαντικά, τα θεωρούμε ως παρα-ψυχανάλυση – το παρά με την έννοια του δίπλα, όχι υποτιμητικά.
»Ο Ιρβιν Γιάλομ δεν είναι σε καμιά ψυχαναλυτική εταιρεία της διεθνούς ενώσεως και ακολούθησε την πορεία της υπαρξιστικής ανάλυσης, που βασίζεται στις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του υπαρξισμού. Ετσι μπορεί να χρησιμοποιεί και σαν εργαστήριο τις παρατηρήσεις μεταξύ αναλυτών και θεραπευομένων. H Μαρί Καρντινάλ, στο βιβλίο της «Εγώ και αυτό» θαυματοποιούσε την ψυχανάλυση. Με τον Γιάλομ, η ψυχανάλυση ανθρωποποιείται. Αυτή είναι η θετική όψη της ανάγνωσης.
»Η αρνητική όψη είναι η εσωτερική χρήση της ανάγνωσης και τα συμπεράσματα που εκ των προτέρων έχει βγάλει ο αναγνώστης. Συχνά η αρνητική σκέψη είναι κίνητρο για την επιτυχία, αφού υπάρχει και η λειτουργία -ελληνικό φαινόμενο αυτό- «να μπορώ να έχω άποψη σε κάτι που δεν μετέχω»».
Γητευτής και δημαγωγός
Νίκος Σιδέρης (ψυχίατρος, συγγραφέας). «Αλίμονο αν η ψυχοθεραπευτική διαδικασία ήταν πράγματι ένας τρελός χορός εκατέρωθεν φαντασμάτων (που ρέπει προς παρτούζα φαντασιώσεων), γεμάτος εναγκαλισμούς και μαχαιρώματα και θύτες και θύματα και άλλα περιπαθή παρόμοια. Τότε ο θεραπευτής θα λειτουργούσε σαν επιτήδειος που επωφελείται ναρκισσιστικά (και ίσως όχι μόνο), ενώ ο θεραπευόμενος θα αποτελούσε τροφή για τις φαντασιώσεις του θεραπευτή. Ηδη διαφαίνεται καθαρά το μυστικό της επιτυχίας του Γιάλομ: Προβάλλει ένα σκηνικό γεμάτο πάθη, όπου ο ίδιος κατέχει σταθερά τη θέση του θεραπευτή, και προσκαλεί τον αναγνώστη να χωνευτεί μέσα σ’ αυτό («φέρε τις φαντασιώσεις σου να παίξουν με τις δικές μου») βιώνοντας φαντασιακά μια μέσω εκπροσώπου «εμπειρία ψυχοθεραπείας» από τη θέση του αντικειμένου: Να αποτελέσει δηλαδή αντικείμενο των φαντασιώσεων και της επιθυμίας του άλλου. Κάτι τέτοιο ανταποκρίνεται στο ήθος που οφείλει να διέπει την ψυχοθεραπευτική διαδικασία; Δεν νομίζω. Ομως, αποτελεί ιδεώδες δόλωμα που κινητοποιεί τις πιο παλιές και αξεδίψαστες ανάγκες αναγνώρισης και αγάπης. Με απλά λόγια, ο I. Γιάλομ χρησιμοποιεί την πανάρχαια μέθοδο κάθε γητευτή και δημαγωγού: Εμφανίζεται ως αυτός που θα καλύψει κάποια βαθιά λαχτάρα του αναγνώστη – εν προκειμένω, αυτός που θα του πει «σ’ αγαπώ γιατί είσαι το αντικείμενο των φαντασιώσεών μου». Κι επειδή η θέση του αντικειμένου είναι πολύ πιο προσιτή από τη θέση του υποκειμένου (που τοποθετείται δηλαδή με τους δικούς του όρους και όχι όπως απαιτεί η φαντασίωση του άλλου), γι’ αυτό… best seller. H τροφή στην αυταπάτη πάντοτε πουλάει, ενίοτε απίστευτα καλά».
Φόβος απέναντι στα «ψ»
Θανάσης Τζαβάρας (ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, καθηγητής πανεπιστημίου): «Εχουμε τα εξής διαγνωστικά σημεία. Το ένα είναι μεγαλύτερη εξοικείωση πια με τα ψυχαναλυτικά πράγματα. Το δεύτερο είναι ότι εξακολουθεί να προκαλεί ενδιαφέρον ο Φρόιντ. Υπάρχει μια γενική αντίδραση και φόβος απέναντι στα «ψ» πράγματα. Οι κλινικές διηγήσεις είναι πολύ πιο άνετες από την οποιαδήποτε θεωρία, έτσι ώστε όταν κάποιος διηγείται με χαριτωμένο τρόπο (επειδή κι ο Γιάλομ είναι χαριτωμένος) εμπεριέχει σκέλος των reality σόου. Αυτό το ηδονοβλεπτικό είναι το χαρακτηριστικό που είχαμε, έχουμε πάντα, και είναι αυτό που στην ψυχανάλυση ονομάζεται περιέργεια για την «πρωταρχική σκηνή». Αυτό όλο το πακέτο είναι εργαλείο κατανόησης πολύ σημαντικό. Αν είχαν μετουσιώσει όλοι οι άνθρωποι αυτήν τη βασική λειτουργία δεν θα υπήρχε ανάγκη πορνογραφίας, αλλά μόνον ερωτισμός. Υπάρχει μια αμφιθυμία απέναντι στην ψυχανάλυση, μια άπωση και μια περιέργεια ταυτόχρονα, που ίσως εξηγεί το ενδιαφέρον γι’ αυτά τα βιβλία».
«Αντικειμενική» μυθοπλασία
Θανάσης Χατζόπουλος (ψυχίατρος, συγγραφέας): «Θα ήταν παρακινδυνευμένο και ολισθηρό να προβεί κάποιος σε αφοριστικές κρίσεις λίγων αράδων για μαζικά φαινόμενα, έστω και μικρής κλίμακας, που η ανάλυσή τους θα βασιζόταν εντούτοις ευχερώς σε όσα διεισδυτικά καταδεικνύει για τη φαντασιακή λειτουργία του εγώ ο Φρόιντ στο «Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ». Μιλώ για την ανάλυση του φαντασιακού, που πιθανόν να περιλαμβάνει ένα αδιατύπωτο θεραπευτικό αίτημα, όπως το δείχνει η προτίμηση και η συνάντηση σε ένα βιβλίο ενός ορισμένου κοινού, το οποίο ίσως δεν γνωρίζει τη σημασία και την αξία του άμεσου, προσωπικού βιώματος μιας ψυχαναλυτικής διαδικασίας.
»Ωστόσο, επειδή τα λογοτεχνικά βιβλία του Γιάλομ πραγματεύονται ψυχαναλυτικές έννοιες και πρακτικές, αν και παραθλασμένες, θα θυμίσω την προ 20ετίας περίπου ανάλογη προτίμηση ενός άλλου, μάλλον κοινού, για το «Εγώ και αυτό» της Μαρί Καρντινάλ.
»Η θεμελιώδης διαφορά των δύο περιπτώσεων είναι ότι η μυθοπλασία της Καρντινάλ δεν ενδυόταν κανένα επιστημονικό περίβλημα και αφορούσε την προσωπική της ανάλυση, για την οποία μιλούσε η ίδια. Στην περίπτωση του Γιάλομ, ο ειδικός προσπαθεί να μας πείσει για την «αντικειμενικότητα» της μυθοπλασίας του ή και για την «παραδειγματικότητά» της, αντλώντας απευθείας και ρητά από την κλινική πρακτική του (όπως συμβαίνει στο βιβλίο του με τον, από λογοτεχνική άποψη, αντάξιο ενός αισθηματικού μυθιστορήματος τίτλο «O Δήμιος του έρωτα»), την οποία έτσι «μυθοποιεί», παραβλέποντας δηλαδή τόσο την υποκειμενική παράμετρο της εξιστόρησής του και επομένως το δικό του φαντασιακό και τις παραμορφώσεις του, όσο και τα ζητήματα όχι ηθικής αλλά επαγγελματικού ήθους που εγείρει μια τέτοια στάση.
»Φαίνεται πως ο Γιάλομ αγνοεί ή θέλει να καταρρίψει το όριο ανάμεσα στην επαγγελματική πρακτική του και στη μυθική της ιστόρηση, παραγνωρίζοντας τα διαφορετικά πεδία και καλλιεργώντας τη σύγχυση».