Σήμερα, ο λαός υποδύεται τους φίλους του Γιώργου Παπανδρέου? προσέρχεται σε μια καινοφανή τελετή νομιμοποίησης, φαιδρή ίσως μα ενδιαφέρουσα. Φαιδρή, διότι το κόμμα μετατρέπεται σε φαν κλαμπ? διότι η ψήφος-βοή είναι μονόδρομη και ασήμαντη. Αλλά και ενδιαφέρουσα: ένας ρεπουμπλικανικός σχηματισμός, μεστός ιστορικού περιεχομένου, μεταμορφώνεται σε ένα ασαφές μόρφωμα, κάτι ανάμεσα σε όμιλο σκακιστών και όμιλο ροταριανών? μάλλον, μεταμορφώνεται σε μια μη-κυβερνητική οργάνωση που συνέρχεται ατύπως και ευλογεί τον ήδη ηγέτη για να γίνει και κυβερνήτης… Τραγέλαφος; Ισως. Ενδιαφέρων όμως, γιατί αντηχεί υποσυνείδητα βαθύτερους μετασχηματισμούς στην κοινωνία και στον συλλογικό νου.
Οι μη προνομιούχοι του ’81, που ευφυώς ανέδειξε σε πρωταγωνιστικό υποκείμενο ο Ανδρέας Παπανδρέου, δεν είναι ίδιοι με τη μικροαστική θάλασσα του 2004. Εχουν αλλάξει πολλά: η τεχνολογία έγινε το λαϊφστάιλ των μαζών, οι εργάτες στα βαρέα είναι αλλοδαποί, οι αγρότες είναι «επιδοτηματίες» και αφεντικά αλλοεθνών, δημόσιοι υπάλληλοι έγιναν μέρη του κομματικού μηχανισμού, νέοι πλούσιοι αναδύθηκαν και νέοι φτωχοί εμφανίστηκαν. Εργάτες, αγρότες, επαγγελματίες και υπάλληλοι μπήκαν στη χοάνη των μη προνομιούχων και βγήκαν άλλοι – υλικά και, κυρίως, συνειδησιακά.
Η ελληνική μικροαστική θάλασσα του 2004 έχει άλλη συνείδηση του εαυτού της από το μη προνομιούχο πλήθος του ’81. Τα παλιά κοινωνικά στρώματα ανακατεύτηκαν και καταστάλαξαν? το νέο μόρφωμα πλησιάζει αυτό που ο φιλόσοφος Giorgio Αgambeονομάζει «πλανητική μικρομπουρζουαζία». Αυτή η μικρομπουρζουαζία κληρονομεί τον κόσμο σήμερα, προχωρώντας ένα βήμα πέρα από την παλιά εθνική μικρομπουρζουαζία (τους μη προνομιούχους του Ανδρέα): αργά μα σταθερά, αποκολλάται από τα στερεότυπα της λαϊκότητας, του φτωχού παλληκαριού και της έντιμης κοπέλας, απογαλακτίζεται από τον ηρωικό μηδενισμό της Στέλλας και της Ευδοκίας, αφήνει πίσω της τη λαϊκή ταυτότητα. Και βάζει στην τσέπη του Gant τη νέα ταυτότητα: ντεκλασέ, αρνητής της σταθερής ετικέτας, πιστός της κινητικότητας, κυνικός και όχι ήρωας. Η νέα ταυτότητα αναπτύσσεται εν κενώ, στις υπώρειες ενός μεταίχμιου μακράς διαρκείας, στα απόκρημνα χείλη της φαντασμαγορίας: τα άγαθα όσο πιο άυλα τόσο πιο ποθητά, τα πλούτη όσο πιο φανερά τόσο πιο απρόσιτα, οι δυνατότητες άπειρες, οι πιθανότητες ελάχιστες.
Δεν λέω ότι η νέα ρευστή ταυτότητα είναι καλύτερη από την θολή παλαιά. Οχι. Υποστηρίζω απλώς ότι είναι άλλη. Και παρατηρώ επίσης ότι και οι δύο μικρομπουρζουαζίες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι εύπλαστες και χειραγωγήσιμες. Ο Ανδρέας χειραγώγησε τις μάζες επειδή οι μάζες τον άφησαν να τις πλάσει και να τις πάει? ήσαν ετοιμες να ακούσουν τον νέο ορισμό τους, και να πορευτούν προς τον νέο προορισμό. Κουρασμένες από μνήμες εμφυλίου, kitsch δικτατορία, στερημένες εφηβείας-εξέγερσης, ακολούθησαν τον μεσσιανικό λόγο του δημαγωγού Ανδρέα προς μια Ελλάδα Νέα.
Τώρα, τα νέα υποκείμενα φοβισμένα από την επέλαση της νεότροπης φτώχειας (να μην έχεις μονάδες για το κινητό…), ντοπαρισμένα μα και αμήχανα από το τεχνοπεριβάλλον και τα Μεγάλα Εργα, κουρασμένα από το κόμμα-κράτος, αηδιασμένα από τη δομική πολιτική διαφθορά μα ευεπίφορα στην καθημερινή διαφθορά του «κολλητού», αφήνονται να μαγευτούν από εικόνες, προφίλ, συμβολικές εξαπατήσεις. Η πολιτική είναι διαφήμιση? τόσο εξυπνότερη, όσο επιμελέστερα αποκρύπτει το καθαυτό προϊόν και δείχνει την αύρα του, το ίματζ… Κι όταν πολιτική είναι το ίματζ της, τότε το κόμμα νέου τύπου είναι πράγματι μια φαντασιακή κοινότητα φίλων-του-ήδη-αρχηγού, πλήθος που ακολουθεί τον Μεσσία με την φλου επαγγελία.
Είπαμε νωρίτερα για τις διαφορές της παλαιάς θολής από τη νέα ρευστή μικρομπουρζουαζία, του παλαιού από το νέο Εμείς. Η πιο δραματική ορατή διαφορά είναι το νόημα. Τότε (μόλις δύο δεκαετίες πριν…) το νόημα αχνόκαιγε ακόμη, θολό? η αισιοδοξία του ’60 δεν είχε σβήσει ολότελα, υπήρχε κάποια λύσσα για ζωή, ζωή σαφώς ορισμένη. Σήμερα, το νόημα σαν να εξέλιπε… Ομως, σιγανάβει δειλά μια ελπίδα, μια ευκαιρία: Το απολεσθέν νόημα ήταν το νόημα του ατομικιστή μη προνομιούχου του ’80? στη θέση του μπορεί να μπει το νέο: η μοναδικότητα, το πρόσωπο που συνευρίσκεται, διαλέγεται, βιώνει βαθιά το παρόν, τον καταδικό του χρόνο, χωρίς να μαγεύεται από το μέλλον που τάζει ο Μεσσίας. Κάπως έτσι.