«Νερά της Κύπρου, της Συρίας, της Αιγύπτου,
αγαπημένα της πατρίδας του νερά,
ελάτε κι ακουμπήστε το τραγούδι σας
εδώ στον τάφο του Καβάφη…».
Ενα βιβλιαράκι είναι, μια «πλακέτα» με 22 όλα κι όλα ποιήματα, αλλά κρύβει μέσα του μια μεγάλη έκπληξη: όχι μόνο ανασταίνει με θαυμαστό τρόπο στιγμές από την ποίηση και τη ζωή του Κωνσταντίνου Καβάφη, αλλά μιλάει και για μας, εδώ, σήμερα -για τον άνθρωπο παντού και πάντα δηλαδή:
«Από μακριά θα σε μεθάνε
τα φώτα της, μα πάντα θά ‘ναι
πολύς ο κόπος.
Σε βάθος δρόμου μακρινού
μια Αλεξάνδρεια του νου:
υπάρχει τόπος».
Στίχοι που κατορθώνουν να ζωντανεύουν κάτι από τον κόσμο του Γέρου της Αλεξάνδρειας με συγκίνηση κι αλήθεια, ξεκινώντας συχνά από φράσεις που είπε πραγματικά κάποια στιγμή ή από αληθινά περιστατικά της ζωής του, χωρίς να καταφεύγουν σε μαϊμουδισμούς και παρωδίες της ποίησής του. H συλλογή έχει τίτλο «Στον Τάφο του Καβάφη» και είναι έργο του ποιητή Διονύση Καψάλη (εκδόσεις «Αγρα»).
«Τα ποιήματα της συλλογής αυτής γράφτηκαν μετά από παραγγελία του συνθέτη Νίκου Ξυδάκη με σκοπό να αποτελέσουν μια μουσική προσωπογραφία του K. Π. Καβάφη. Οφείλω στον Νίκο Ξυδάκη ευγνωμοσύνη, όχι μόνο για το ωραίο ταξίδι αλλά και για την Ιθάκη, που δεν ήταν, για μένα τουλάχιστον, διόλου φτωχική. Υπάρχει τόπος, ναι? η φράση άλλωστε είναι δική του…», σημειώνει ο Διονύσης Καψάλης στο βιβλίο.
– Τι ακριβώς σας ζήτησε ο Ξυδάκης, κ. Καψάλη;
– Είχε κατά νου να κάνει κάποιο έργο για τον Καβάφη. Αλλά επειδή είναι συνθέτης που έχει ιδιαίτερη σχέση με το λόγο και εξαιρετική αίσθηση του μέτρου, δεν ξεκίνησε με την αλαζονεία «εγώ θα μελοποιήσω Καβάφη», γιατί είναι πολύ δύσκολο να γίνει κάτι τέτοιο. Κι όταν το αποφάσισε, έπιασε τον Καβάφη από τις παρυφές: δεν πήρε ένα από τα κεντρικά του ποιήματα, αλλά ένα από τα πρώιμά του, τα αποκηρυγμένα, το «Σαμ ελ νεσίμ», ένα ποίημα που το διαβάζεις και δεν του δίνεις σημασία, αλλά που όταν το ακούς έτσι όπως το μελοποίησε ο Ξυδάκης είναι έξοχο! Γιατί βγάζει από μέσα του όλη την ατμόσφαιρα που θέλησε ο Καβάφης. Κουβεντιάζοντας λοιπόν καταλήξαμε σ’ αυτή την ιδέα, να κάνουμε μαζί μια μουσική προσωπογραφία του Καβάφη…
– Εχετε κάνει εν τέλει κάτι ευρύτερο από έναν κύκλο για μελοποίηση ή έτσι μου φαίνεται από το βιβλίο;
– Ναι, πήρα φόρα κι έκανα πολλά. Δεν είναι μόνο ότι μου αρέσει η ποίηση του Καβάφη, αλλά έχει φορτωθεί με ένα τεράστιο όγκο ερμηνείας και καμιά φορά ξεχνάμε ότι από πίσω υπάρχει ένας άνθρωπος. Ενας άνθρωπος μάλιστα ιδιαίτερα συγκινητικός, μελαγχολικός. Παρά το γεγονός -έτσι τουλάχιστον το βλέπω εγώ- ότι στον Καβάφη υπάρχει ένας θρίαμβος. O θρίαμβος του ανθρώπου που κατακτά το δικαίωμα να μιλήσει για πράγματα πολύ δύσκολα, όπως η ερωτική του ιδιαιτερότητα ή η μοναξιά του. Δικαίωμα που το κατέκτησε με μεγάλο κόπο.
– Το λέτε και σ’ ένα ποίημα:
«Στάθηκε πάντα ειλικρινής
και δούλεψε, χρόνια και χρόνια?
τα ινδάλματα της ηδονής,
τα εφήμερα και τα αιώνια,
τη λατρεμένη πολιτεία,
δεν του τα χάρισε κανείς.
Τά ‘πλασε μόνος του με κόπο,
τους έδωσε καιρό και τόπο…».
Θα τα μελοποιήσει και τα 22 ποιήματα ο Ξυδάκης;
– Δεν ξέρουμε πού θα οδηγηθεί το πράγμα. Εχει ήδη μελοποιήσει ορισμένα. Εχει μια συγκεκριμένη φόρμα στο νου του, ίσως κάνει περισσότερες μουσικές από τα ποιήματα, ίσως χρειαστεί να γράψω κι άλλα, θα δούμε…
– Αν και αναφερόσαστε και σ’ άλλες περιόδους της ζωής του Καβάφη, επικεντρώνετε το ενδιαφέρον σας στα γηρατειά και στο τέλος του, ακόμα και στον τίτλο της συλλογής. Γιατί;
– Στον τίτλο κυριολεκτώ, το λέω σχεδόν κοινότοπα: ποιήματα «Στον τάφο του Καβάφη», όπως πάει κανείς κι αφήνει δυο λουλούδια σ’ ένα τάφο. Λειτουργούν βέβαια και άλλα πράγματα, όπως αυτή η εμμονή στα γηρατειά, που επισημαίνετε. Γιατί ο ίδιος την έχει. O Καβάφης είναι ο ποιητής του γήρατος, αυτός μας το είπε. Μπόρεσε να μιλήσει με τρομακτική ειλικρίνεια για το τι σημαίνει να γερνάς, χωρίς να υπάρχουν οι γνωστοί τρόποι παρηγοριάς -καταφυγή στη θρησκεία ή οτιδήποτε άλλο. Μίλησε γι’ αυτό χωρίς φτιασίδια? δεν το ‘χουν καταφέρει πολλοί αυτό…
– Πυρήνας των ποιημάτων σας είναι συχνά ένα περιστατικό της ζωής του Καβάφη ή μια κουβέντα που είχε πει…
– Μερικά περιστατικά είναι πραγματικά. Οπως η βαλίτσα που στο αντίκρισμά της δάκρυσε όταν ετοιμαζόταν για το νοσοκομείο, γιατί θυμήθηκε ότι την είχε αγοράσει κάποτε για να πάει ταξίδι αναψυχής στο Κάιρο. Ή η μετάληψη πριν πεθάνει, το ξενοδοχείο της πρώτης νιότης στα Θεραπειά, ο αποχαιρετισμός του από πολύ κόσμο στο λιμάνι όταν έφευγε για στερνή φορά από την Αθήνα το 1932…
– Αλλά υπάρχουν και περιστατικά που επινοήσατε, όπως όταν κοιτάζει για τελευταία φορά την αγαπημένη του πόλη από το καράβι που τον έφερνε μετά την εγχείρηση στην Ελλάδα…
– Ακριβώς. H ημερομηνία άφιξης στην Αλεξάνδρεια είναι ακριβής, αλλά είχα μια αγωνία, αν πράγματι έφτασε πρωί, όπως λέω στο ποίημα. Το έψαξα, αλλά δεν κατάφερα να βρω άκρη.
– Από τα περιστατικά της ζωής του ή από κουβέντες που είχε πει, γιατί διαλέξατε αυτά που διαλέξατε κι όχι άλλα;
– Ειλικρινά δεν ξέρω. Θα σας πω ένα παράδειγμα όμως: διαβάζοντας ότι είχε πει σε κάποιον «σα βραδιάζει μου αρέσει να χτυπούν την πόρτα μου, αλλά θα το υπερνικήσω», ένιωσα ξαφνικά να φωτίζεται όλη η ποίηση του Καβάφη για μένα. Ενιωσα τον τεράστιο αγώνα που έκανε αυτός ο άνθρωπος για να φτιάξει το έργο του. Γιατί συχνά ξεχνάμε το τίμημα που πλήρωσε…
«Υπάρχει τόπος»
– Εχετε κάτι ασυνήθιστο στη συλλογή σας: δύο ποιήματα με τον τίτλο «Υπάρχει τόπος». Τι συμβαίνει μ’ αυτή τη φράση;
– Τη λέει ο Νίκος Ξυδάκης στο κείμενό του για τον Μάνο Χατζιδάκι «H Αθήνα του οφείλει τη μουσική της», το οποίο είχε γράψει για το αφιέρωμά σας στον Χατζιδάκι (σ.σ: Καθημερινή, «Επτά Ημέρες», 6.6.99) και μετά εκδόθηκε σε βιβλίο (Αγρα). Μιλούσε για μια τελευταία συναυλία του Χατζιδάκι στο Σούνιο, όπου διηύθυνε ενώ φυσούσε δυνατός άνεμος, κι έμοιαζε, λέει, με καπετάνιο σε ταραγμένη θάλασσα, νύχτα, που γυρεύει με ήχους σημάδια ότι πλησιάζει σε στεριά. Οτι «υπάρχει τόπος»… O άνθρωπος που ζει μέσα στην ουτοπία, που πιστεύει ότι δεν υπάρχει τόπος γι’ αυτά που σκέφτεται ή φαντάζεται, κι έρχεται ξαφνικά μια στιγμή που η ουτοπία φτάνει τόσο κοντά στην πραγμάτωση, που λες, ναι, τελικά υπάρχει τόπος! Δεν θα έλεγα ότι είναι η άρνηση της ουτοπίας -είναι όμως η υπέρτατη ουτοπία. Το βρήκα πολύ συγκινητικό όταν το διάβασα? είχε, πώς να το πω, μια τρυφερή ειρωνία… Κάπως έτσι βλέπω και τη σχέση του Καβάφη με την Αλεξάνδρεια, την «αγαπημένη πολιτεία» του…
– Αυτό το άρωμα της καβαφικής ατμόσφαιρας που έχετε επιτύχει, κατά πόσο οφείλεται στις λέξεις ή φράσεις από τα ποιήματα, πια, του Καβάφη που έχετε εντάξει στα δικά σας;
– Λέξεις ή φράσεις του έχω βάλει ελάχιστες, τους δε γλωσσικούς του τύπους τους απέφυγα όπως ο διάβολος το λιβάνι. Γενικότερα, επιδίωξα επίμονα, γιατί ο όφις μπορεί εύκολα να σε παρασύρει, να αποφύγω κάθε στίχο που έβλεπα ότι πάει να μιμηθεί τον Καβάφη. Μακάρι να έχουμε καβαφική ατμόσφαιρα, όπως λέτε, χωρίς να έχουμε παρωδίες του Καβάφη, γιατί αυτό πολύ θα μ’ ενοχλούσε.
– Δεν ήταν τροχοπέδη για τον ποιητή το ότι έπρεπε να φτιάξει στίχους που να προσφέρονται για μελοποίηση;
– Οχι, δεν την είχα αυτή την τροχοπέδη, την ιδεολογική, γιατί αυτό είναι πριν απ’ οτιδήποτε άλλο. Και ξέρετε γιατί; Διότι ο Ξυδάκης, όπως σας είπα, έχει μεγάλο σεβασμό στο λόγο. Φαίνεται αυτό κι από τον τρόπο που μελοποίησε Σολωμό, Βιζυηνό κ.ά. Αυτό με έκανε να νιώθω απολύτως ελεύθερος και δεν σκεφτόμουν καθόλου ότι πρέπει να γράψω στίχους για να γίνουν τραγούδι.