H έκθεση του Ελ Γκρέκο στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, μια κάπως σμικρυσμένη εκδοχή εκείνης στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και η πρώτη μείζονος σημασίας και περιεχομένου αναδρομική έκθεση του ζωγράφου στη Βρετανία, ξεκινάει με μια εικόνα -ο Αγιος Λουκάς ζωγραφίζοντας την Παναγία- την οποία ο εικοσαετής Δομήνικος Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε στη γενέτειρά του Κρήτη.
Η περιπλάνηση
Πέρα από την αρετή του σχεδόν αρτιωμένου εικονογράφου, το έργο καταδείχνει, με την αδέξια προοπτική κυρίως, καθώς γράφει ο Αντριαν Σιρλ στην «Γκάρντιαν», όλες τις ελλείψεις και τις αστοχίες που ο Θεοτοκόπουλος θα έβαζε σκοπό του να θεραπεύσει στα επόμενα χρόνια της ζωής του. Τα χρόνια της περιπλάνησης στη μεσογειακή Ευρώπη. Το έργο εκείνο μπορεί να είναι άρτιο από βυζαντινή άποψη, αλλά είναι ανολοκλήρωτο από την άποψη της ευρωπαϊκής τέχνης και της τεχνικής.
Στα ταξίδια του ακολούθησαν πρώτα η Βενετία, ύστερα η Ρώμη και, τέλος, η Ισπανία, η ισπανική αυλή στο Εσκοριάλ και κατόπιν η εκκλησιαστική πρωτεύουσα, το Τολέδο όπου έζησε και εργάστηκε για το υπόλοιπο της ζωής του αφήνοντας πίσω του ένα γιο και μια πρωτότυπη καλλιτεχνική δημιουργία. H τέχνη του φημίστηκε όσο ήταν ο ίδιος εν ζωή και ξεχάστηκε μετά τον θάνατό του. Τα έργα του θεωρήθηκαν ακραία και αλλόκοτα. Ομως, ο Βελάσκεθ διδάχθηκε πολλά από τα πορτρέτα του που τα θαύμαζε και ο Μανέ. O Σεζάν (άλλος ένας αυτοδίδακτος μοναχικός σαν τον Γκρέκο που κι αυτός δύσκολα κατέκτησε την τέχνη του) τον αντέγραψε κι ο Πικάσο άντλησε εν μέρει τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» από το «Ανοιγμα της πέμπτης σφραγίδας» του Γκρέκο που τότε κατείχε ένας Ισπανός συμπατριώτης του στο Παρίσι. Για τον Πικάσο, ο Γκρέκο ήταν πρόγονος του Κυβισμού.
Ο μοντερνισμός είναι μια έννοια της μόδας με μακριές άρπαγες από τις οποίες δεν ξεφεύγει ο Γκρέκο. Ηταν 50 χρόνια νεώτερος του Τιτσιάνο που μέλος του εργαστηρίου του λέγεται πως υπήρξε για ένα διάστημα, στη Βενετία όπου εξοικειώθηκε και με την τέχνη του Τιντορέτο. O ίδιος ήταν 58 ετών όταν γεννήθηκε ο Βελάσκεθ, επιβίωσε του Καραβάτζιο του οποίου, όμως, το στυλ επιβίωσε του δικού του και πέθανε δυο χρόνια πριν από τον Θερβάντες και τον Σαίξπηρ. Ολοι τους, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αναλόγως της διεισδυτικότητας ή της φαντασίας των σύγχρονων μελετητών τους, έχουν ένα μερίδιο, μικρότερο ή μεγαλύτερο, στον μοντερνισμό που είναι πολύ πλατιά έννοια. Ποιος είναι ο μοντερνισμός του Γκρέκο; Δύο πράγματα δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς, όταν μιλάει για έναν καλλιτέχνη. Τη σύλληψη και την εκτέλεση. Πώς συλλαμβάνει τον κόσμο και πώς τον αποδίδει με την τέχνη του. O Γκρέκο είχε εξαιρετικής δύναμης παρατηρητικότητα και ισχυρή εφευρετικότητα στην έκφρασή της. Εξαιρετική ήταν επίσης η συνθετική του δυνατότητα, η ικανότητα δηλαδή να συνθέτει εικόνες, τις οποίες ζωντανεύει μια ισχυρή ορμή (απ’ όπου προέρχεται και η επιβολή τους, η πειθώ τους στον θεατή) έστω και αν αυτή η ορμή δεν ήταν εκείνη που συμβατικά αναγνώριζαν οι συγκαιρινοί του. Κι ακόμη, οι τεχνικές του γνώσεις της σύνθεσης με λάδια πάνω σε καμβά, ήταν εξαιρετικές, εάν μάλιστα ληφθεί υπόψη πόσα πολλά ζητήματα τεχνικής έπρεπε να κατέχουν οι ζωγράφοι στην Ευρώπη της εποχής του Γκρέκο, σε σύγκριση με τους Βυζαντινούς εικονογράφους.
Επίσης ήταν πολύ διαβασμένος και καλλιεργημένος με μια φιλοσοφική ροπή και θεωρούσε τη ζωγραφική όχι απλώς ως μια τέχνη, αλλά μια τέχνη ελευθερίας που διεύρυνε την ψυχή και τον νου.
Μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι οι περιορισμοί και οι ελλείψεις του ως εικονογράφος στην Κρήτη και η τέτοια εμπειρία του, υπήρξαν αποφασιστικής σημασίας συμβολές στον σχηματισμό της δικής του, της ατομικής προσωπικότητας. Αυτό το δείχνει η έκθεση τούτη, ιδιαίτερα οι τέσσερις εκδοχές του «Εξαγνισμού του ναού» που την πρώτη ζωγράφισε στη Βενετία ή τη Ρώμη γύρω στο 1571 και την τελευταία, 30 χρόνια αργότερα στην Ισπανία. Ως σωστός εικονογράφος δούλευε και ξαναδούλευε την ίδια εικόνα, αναπτύσσοντάς την από την μιαν εκδοχή στην άλλη? όπως κάνει και στις δύο εκδοχές της «Λατρείας του ονόματος του Ιησού», δυο εξαιρετικά, στα προβλήματα που θέτουν και λύνουν, έργα. Γιατί αξιοθαύμαστη είναι και η κλίμακα των ερωτημάτων που θέτει στον εαυτό του για να φθάσει τελικά σε έναν εξπρεσιονισμό, μορφικό και ανατομικό που τις αντιστοιχίες του, διακρίνει κανείς αιώνες αργότερα, στον Σεζάν.
Η δύναμη
Οχι όμως μόνο εκεί. Τα πορτρέτα του Γκρέκο είναι ζωγραφικά μιλώντας, ένα πεδίο όπου, αντιπαλεύουν και συγχωνεύονται, οι ίδιες δυνάμεις όπως π.χ. στο «Σύμπλεγμα του Λαοκόοντα». Το πορτρέτο του καρδινάλιου Νίνο ντε Γκεβάρα του αρχιεπιθεωρητή της Ιεράς Εξέτασης, που τόσο ευδιάκριτα επηρέασε τον Βελάσκεθ, έχει μια πολύ πιο τρομακτική δύναμη από τους «Ουρλιάζοντες πάπες» του Φράνσις Μπέικον, ο οποίος είχε εμπνευστεί από τον Βελάσκεθ. Είναι το πορτρέτο ενός ανθρώπου με συρμάτινα γυαλιά που αναδίνει μια δύναμη κακίας και απειλής για όποιον είναι κάτω από τον θρόνο του και δεν φοράει συρμάτινα γυαλιά.