Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
Κυπριακή λογιοσύνη 1571-1878. Προσωπογραφική Θεώρηση
Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών: Πηγές και Μελέτες της Κυπριακής Ιστορίας – XLIII, 2002, σελ. 315 σελ. Λευκωσία.
Η κυπριακή διανοητική ζωή, που οριοθετείται από την οθωμανική κατάκτηση και τη βρετανική κατοχή αντίστοιχα, προσδιορίζεται αρχικά από μια κεντρόφυγο τάση, που μεταφέρει, μετά την κατάκτηση, τα πνευματικά κατάλοιπα του πολιτισμού της κυπριακής Αναγέννησης στη διασπορά. Ενδείξεις κεντρομόλων τάσεων θα εκδηλωθούν από τον δέκατο όγδοο αιώνα και εξής, ενώ από το 1878 το κέντρο βάρος της κυπριακής πνευματικής δημιουργίας επανέρχεται στη Μεγαλόνησο. Αυτό είναι το ιστορικό περίγραμμα των πνευματικών φαινομένων που κωδικοποιεί στο νέο του έργο ο καθηγητής Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης.
Με τη μέθοδο της προσωπογραφίας
Η μακρόχρονή του ενασχόληση με την πνευματική ιστορία της Κύπρου και η επίγνωση των εγγενών προβλημάτων της μελέτης της κυπριακής λογιοσύνης οδήγησαν τον Π. Κιτρομηλίδη στην πρόκριση της μεθόδου της προσωπογραφίας για να αποσαφηνιστούν πολλά ερευνητικά ζητούμενα πριν επιχειρηθεί η ευρύτερη ερμηνευτική σύνθεση, έναν πυρήνα της οποίας, με τη γνωστή αριστοτεχνική πρωτοτυπία του συγγραφέα, προσφέρει το δεύτερο μέρος της εισαγωγής. Το έργο του Λοΐζου Φιλίππου, άλλες μονογραφικές συμβολές ειδικών μελετητών όπως ο Ν. Μ. Παναγιωτάκης και ο Ζ. Ν. Τσιρπανλής, αλλά και αναστατικές επανεκδόσεις των σπουδαιότερων έργων της κυπριακής γραμματείας αφορούν τα κυριότερα κεκτημένα της έρευνας. Υπήρξαν εντούτοις ουσιαστικά προβλήματα και αιτήματα της προσωπογραφίας με τα οποία ο επιμελητής έπρεπε να αναμετρηθεί:
1. Εξαιτίας της φύσης και του προσανατολισμού των πηγών η κυπριακή πνευματική διασπορά στη Μέση Ανατολή είχε παραμείνει εκτός της ακτίνας των βιβλιογραφικών συναγωγών της έντυπης πνευματικής παραγωγής.
2. Οι Κύπριοι λόγιοι, γνωστοί μόνο με τη μνεία του τόπου καταγωγής τους, έπρεπε να βιογραφηθούν.
3. Οι φανταστικοί λόγιοι, τα ανύπαρκτα έργα και τα ατεκμηρίωτα στοιχεία που έχουν παρεισφρήσει στο σώμα της προσωπογραφίας όφειλαν να εξοβελιστούν.
4. Οι ταυτίσεις των προσώπων και η πιστοποίηση της πατρότητας των έργων της χειρόγραφης παράδοσης αποτέλεσαν συνεχή μέριμνα.
Αξιοσημείωτη πάντως και μια άλλη διάσταση του όλου εγχειρήματος: ο συγγραφέας συχνά μας υπενθυμίζει αυτά που απομένουν να γίνουν, επαναλαμβάνει ότι το έργο του αντιπροσωπεύει έναν αναβαθμό μιας ερευνητικής προσπάθειας σε εξέλιξη που θα προχωρήσει με προσθήκες και περαιτέρω επακριβώσεις.
Βιβλιογραφική πλαισίωση
Στη σύνταξη των 161 λημμάτων της προσωπογραφίας αυτής πρυτάνευσε και μια άλλη μεθοδολογική αρχή: η διεύρυνση της βιβλιογραφικής πλαισίωσης ώστε να διαρραγεί η απομόνωση του θέματος σε ένα αποκλειστικό πλαίσιο τοπικής ιστορίας και να συνδεθεί η μελέτη της κυπριακής λογιοσύνης, και της διανοητικής ιστορίας της Κύπρου γενικότερα, με προβληματισμούς της έρευνας, που ανακύπτουν από την ιστορία της νεοελληνικής γραμματολογίας και την ευρύτερη ελληνική επιστημονική πράξη ή απορρέουν από την πορεία των πραγμάτων σε συναφείς κλάδους της διεθνούς επιστήμης που ώς τώρα έμειναν απρόσιτοι ή αγνοήθηκαν από την εγχώρια κυπριολογική παραγωγή. Ετσι ο συγγραφέας θέτει το γενικότερο ζήτημα της διαπλοκής της εντοπιότητας και της συνάρθρωσης της εθνικής ιστοριογραφίας, της θεώρησης δηλαδή των τοπικών φαινομένων ως εκφάνσεων γενικότερων ιστορικών ζητημάτων, όπως τα ζητήματα του συσχετισμού της ταυτότητας με τη διασπορά, ή της διαμόρφωσης της αυτοσυνειδησίας της ίδιας της λογιοσύνης.
Η εργασία αυτή αποτελεί υπόδειγμα μεθοδολογικού εργαλείου ως προς ζητήματα και αιτήματα που αφορούν τη βιβλιογραφική υποδομή της διανοητικής ιστορίας και της πνευματικής παράδοσης του ελληνισμού της καθ’ ημάς Ανατολής όπου τα κενά των γνώσεων και η συσσώρευση ανακριβειών και ανέλεγκτων πληροφοριών παραμένουν αθεράπευτα. Το γεγονός ότι η ποσοτική βάση της κυπριακής λογιοσύνης είναι ισχνή και ως εκ τούτου το υλικό ευκολότερα τιθασεύσιμο, δεν δικαιολογεί την έλλειψη ανάλογων εργαλείων σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, τη μικρασιατική ή την κωνσταντινουπολίτικη λογιοσύνη. Για μας στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, το παρόν έργο αποτελεί πρότυπο και πρόκληση για τη θεραπεία των ελλείψεων στο πεδίο της έρευνας του μικρασιατικού ελληνισμού.
Διττή συμβολή
Εν κατακλείδι, η συμβολή του βιβλίου αυτού είναι διττή. Πρώτον διότι αναδεικνύει τη σημασία της μελέτης της λογιοσύνης ως κρίσιμου παράγοντα της ιστορίας ενός τόπου, επειδή με τις ιδέες και τα κείμενα που κληροδοτεί συναρθρώνει την πρώτη ύλη για την ιστορία της παιδείας, διερμηνεύει και εκφράζει το περιεχόμενο της συλλογικής συνείδησης της κοινωνίας και σε αξιοσημείωτο ποσοστό συμβάλλει στον αυτοπροσδιορισμό της. Δεύτερον λόγω της μεθοδολογικής επιταγής που αφήνει με σαφήνεια να διαφανεί: ότι η μελέτη σύνθετων φαινομένων όπως η ιστορία των διανοητικών και ιδεολογικών εκδηλώσεων της συλλογικής ζωής προϋποθέτει έναν επαρκή εξοπλισμό με καλά ερευνητικά εργαλεία όπως οι βιβλιογραφικές και οι προσωπογραφικές συναγωγές.
(1)Ο κ. Στ. Θ. Ανεστίδης είναι αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.