Φίοντορ M. Ντοστογιέφσκι: «Σημειώσεις από το Υπόγειο». Μετάφραση: Ελένη Λαδιά. Εκδόσεις «Αρμός», 2003.
Οι «Σημειώσεις (ή Αναμνήσεις) από το Υπόγειο» είναι ένα σημαντικό έργο -και άλλωστε ποιο δεν είναι;- του Ντοστογιέφσκι (Μόσχα 1821 – Πετρούπολη 1881) αλλά και προάγγελος των μεγάλων του μυθιστορημάτων. H αρχή αυτού του πρωτοποριακού κειμένου δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Επόχα» (Εποχή) το 1864, το οποίο εξέδωσε ο συγγραφέας μαζί με τον αδερφό του μόλις επέστρεψε στη Ρωσία από ταξίδι του στη Γερμανία, χάρη στη βοήθεια μιας μικρής κληρονομιάς.
Στο «Υπόγειο» σατιρίζονται οι ριζοσπάστες σοσιαλιστές, οι οποίοι πίστευαν ότι οι άνθρωποι κατευθύνονται από τον ορθολογισμό και το ατομικό τους συμφέρον. Επιπλέον, ο ανώνυμος ήρωας αυτοαναλύεται στον παραληρηματικό του μονόλογο και προσπαθεί να καταδείξει τις εσωτερικές συγκρούσεις, τις συνέπειες της αγάπης, τις ρίζες της ηδονής, την αντίθεση ανάμεσα στο υγιές και στο νοσηρό, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, και μάλιστα ακόμη και η έννοια του καλού είναι σχετική. Λογική και βούληση, λοιπόν, βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση. Το «Υπόγειο» δεν είναι παρά το ασυνείδητο του ήρωα, ο οποίος επιχειρεί «Κάθοδο στον Αδη της αυτογνωσίας», και αφού εισέρχεται στον λαβύρινθο του εαυτού του διακηρύσσει τις αρετές της ελευθερίας, αλλά και την πίστη του στο παράλογο και στις παράδοξες βάσεις του πνευματικού κόσμου. O ήρωας άγεται και φέρεται από εσωτερικές δυνάμεις, τις οποίες δεν μπορεί να ελέγξει και να κατευθύνει. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα. «Πρώτα πρώτα ήμουν ανίκανος να αγαπήσω, επειδή -επαναλαμβάνω- για μένα αγάπη σημαίνει τυραννία και ηθική κυριαρχία. Σε ολόκληρη τη ζωή μου δεν μπορούσα να φανταστώ διαφορετική αγάπη, και μερικές φορές έφτασα στο σημείο να σκέφτομαι πως η αγάπη έγκειται στο δικαίωμα που θεληματικά σου παραχωρεί το αγαπημένο αντικείμενο να το τυραννάς…».
Ο Ντοστογιέφσκι αναλύει τις σκοτεινές αντικρουόμενες πλευρές του ήρωά του, κάτι που συστηματικά κάνει σε όλα του τα μυθιστορήματα αλλά και διηγήματα. Μάλιστα, σε επιστολή του στον αδερφό του Μιχαήλ αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει τα θέματά του: «Χρησιμοποιώ την ανάλυση, όχι τη σύνθεση. Βυθίζομαι δηλαδή στα βάθη και, αναλύοντας την κάθε ατομική περίπτωση χωριστά, αναζητώ την εικόνα του όλου».
Το «Υπόγειο» υπήρξε πρόκληση για πολλούς μεταφραστές καθώς και επιλογή διαφόρων εκδοτικών οίκων όπως Δαμιανός, Δαρεμάς, Ζαχαρόπουλος, Γράμματα, Αποσπερίτης, Πάγκοσμος Λογοτεχνία και φυσικά Γκοβόστης, ο οποίος συστηματικά εξέδωσε έργα του μεγάλου συγγραφέα σε μεταφράσεις του Αρη Αλεξάνδρου και της Κοραλλίας Μακρή, που ασχολήθηκε με το «Υπόγειο». Από αυτές τις μεταφορές στην ελληνική γλώσσα ορισμένες είναι αναλυτικές για να αποφευχθεί η αοριστία, ενώ άλλες υστερούν με σαφήνεια. Και τώρα η πεζογράφος Ελένη Λαδιά, με τη συμβολή της Ρωσίδας φιλολόγου Τατιάνας Ντίκο, αποδίδει με ευαισθησία τις «Σημειώσεις από το Υπόγειο». H γλώσσα είναι επεξεργασμένη, στρωτή και ρέουσα και ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι το κείμενο έχει γραφτεί στα Ελληνικά. H μεταφράστρια χρησιμοποιεί λέξεις οι οποίες επιτυγχάνουν να μεταδώσουν το ακριβές -και όχι παραπλήσιο- νόημα. Ετσι, η ακρίβεια στην επιλογή των κατάλληλων λέξεων προσδίδει σαφήνεια και αρμονία στο κείμενο, καθώς και την ατμόσφαιρα που ταιριάζει σ’ αυτόν τον παραληρηματικό μονόλογο. Σε αυτήν την εξαιρετική «μεταγραφή» υπήρξαν μια-δυο επιλογές που δεν συνάδουν με το ύφος του υπόλοιπου κειμένου, όπως στη σελίδα 12 η λέξη «συμβουλάτορες», στη σελίδα 9 το ρήμα «εψευδόμουν», καθώς και η φράση «και είναι τώρα που εσείς αρχίσατε να μιλάτε» στη σελίδα 42. Ολα αυτά, όμως, είναι ασήμαντα μπροστά στο αποτέλεσμα που δικαιώνει το εγχείρημα της μεταφράστριας η οποία τόλμησε να μεταφέρει στη γλώσσα μας ένα έργο τόσο δοκιμασμένο εκδοτικά.