Χρήστος Γ. Ζαχαράκις
Κρήτης Νήσου Θέσις: Τέσσερεις αιώνες έντυπης χαρτογραφίας της Κρήτης, 1477-1800
Ιστ. επισκόπηση: Νίκος Ανδριώτης
εκδ. Μικρός Ναυτίλος, σελ. 357
Ο πρέσβης και πολιτικός Χρήστος Ζαχαράκις είναι γνωστός από την ουσιαστική συμβολή του στην ιστορία της ελληνικής χαρτογραφίας, έχοντας δημοσιεύσει και συλλέξει το πληρέστερο corpus χαρτών του ελληνικού χώρου για τη μακρά περίοδο από τα τέλη του 15ου αιώνα έως τις αρχές του 19ου.
Οι εκδόσεις του Μικρού Ναυτίλου έχουν ήδη αξιόλογη εμπειρία στην ποιοτική αναπαραγωγή παλαιών χαρτών, ιδίως της Κρήτης, μια κατηγορία ιστορικών τεκμηρίων ιδιαίτερα προσφιλή στους συλλέκτες, στους ερασιτέχνες της ιστορικής γεωγραφίας, στους αισθητές αλλά και στους ειδικούς της χαρτογραφίας και της ιστορικής γεωγραφίας.
Η συνεργασία των παραπάνω, στην πολύ επιμελημένη έκδοση για την πριν από τον 19ο αιώνα χαρτογραφία της Κρήτης, εξασφάλισε ένα επιστημονικό και αισθητικό αποτέλεσμα που θα ενθουσιάσει το κοινό των ωραίων και χρησίμων βιβλίων γεωγραφίας. Η έκδοση είναι δίγλωσση, στα ελληνικά και στα αγγλικά. Προτάσσεται, επίσης, μια ακριβής και εμπεριστατωμένη ιστορική εισαγωγή για τη νεώτερη ιστορία της Κρήτης από τον ιστορικό Ν. Ανδριώτη, γραμμένη για να κατατοπίσει τον μη ειδικό αναγνώστη. Η μετάφραση προς τα αγγλικά είναι της Ποθούλας Καψάμπελη.
Εξι παραδόσεις
Ας σημειώσουμε εξαρχής ότι η ιστορία της ελληνικής χαρτογραφίας δεν είναι ιδιαίτερα μελετημένη, εν γένει, παρά το γεγονός ότι τόσο ο ίδιος ο κ. Ζαχαράκις από το 1976, όσο και οι συγκεντρωτικές δημοσιεύσεις χαρτών από το 1985, στις εκδόσεις «Ολκός», συνετέλεσαν στο να ανοιχθεί ένας δρόμος προς τη μελέτη της. Ακολούθησαν οι ουσιαστικές εργασίες του Γ. Τόλια και το έργο της Ελληνικής Χαρτογραφικής Εταιρείας για να καταστεί σαφές ότι η χαρτογραφία αποτελεί ένα σύνθετο κόσμο για την κατανόηση του οποίου πρέπει να συντρέξουν πολλές ειδικότητες.
Η πρωτοτυπία του «Κρήτης νήσου θέσις» έγκειται στην πληρότητα του χαρτογραφικού υλικού που περιέχει, στην ποιότητα των εκτυπώσεών του και, κυρίως, στη διεισδυτική και δομικού χαρακτήρα ανάλυση του συγγραφέα για τον σχηματισμό των κύριων χαρτογραφικών οικογενειών. Με άλλα λόγια αποκαθίσταται, σύμφωνα με τα μορφολογικά και τα χρονολογικά κριτήρια των χαρτών, μια τεκμηριωμένη γενεαλογία για ένα υλικό που φαίνεται διάσπαρτης και σπασμωδικής εμπνεύσεως, η οποία οδηγεί τον κ. Ζαχαράκι στην επισήμανση έξι χαρτογραφικών παραδόσεων. Ας σημειωθεί ότι μία από αυτές τις παραδόσεις είχε ήδη ανιχνευθεί από την ιστορικό Στέλλα Χρυσοχόου ενώ, αντιθέτως, οι ξένοι ερευνητές αναγνώριζαν μόνο δύο χαρτογραφικές οικογένειες.
Τα αποτελέσματα της προτεινόμενης κατάταξης, λόγω του επεξεργασμένου χαρακτήρα της, είναι προφανή. Επιτρέπουν ακόμα και στον μη ειδικό να εντάξει έναν χάρτη, γρήγορα και σωστά, τόσο στο ρεύμα σκέψεως ή αισθητικής αντίληψης όσο και γεωγραφικής ή τυπογραφικής σχολής μέσα στο οποίο παρήχθη. Στη συνέχεια είναι εύκολο να παρακολουθήσει, με επίκεντρο την Κρήτη, τις εξελίξεις στον τομέα των ιδεών και των γεωγραφικών αναπαραστάσεων αλλά και στον τομέα των χρήσεων της γεωγραφίας που αντιπροσωπεύουν οι διαφορετικοί τύποι χαρτών. Θα παρακολουθήσει έτσι τη διαφορά που έχουν οι χάρτες, οι οποίοι χρησίμευαν για τα ταξίδια των ναυτικών από τους χάρτες που ήταν περισσότερο εικόνες και συνόδευαν, άρα ενίσχυαν, ένα γραπτό, κυρίως περιηγητικό, κείμενο. Τη διαφορά των χαρτών που περιείχαν πληροφορίες στρατηγικού περιεχομένου από τους χάρτες που ενσωμάτωναν στις πληροφορίες τους την αρχαία και τη νεώτερη περιηγητική σοφία, συχνά εκτρεπόμενοι σε ένα πλούσιο και λόγιο σχολιασμό, τυπωμένο με μικρά τυπογραφικά στοιχεία και σηματοδοτημένο με λογής λογής τυπογραφικά σύμβολα. Το σύνολο αποτελούσε γεωγραφικούς άτλαντες, προδρόμους των σημερινών γεωγραφικών λεξικών, όπου συνυπάρχουν η βοτανική με τη μυθολογία και την αρχαιολογία, η γεωλογία με την ιστορία και τη γεωγραφία. Οι συνθέσεις αυτές είναι μοναδικές για τη σχέση της εικόνας (εδώ της χαρτογραφικής) με το τυπωμένο κείμενο, για τους τρόπους ανάγνωσης των κειμένων αλλά και για τις δυνατότητες του αναγνώστη – θεατή να ταξιδέψει νοερά σε απομακρυσμένες περιοχές και την ιστορία τους.
Ποιητικές οδηγίες
Σε άλλους χάρτες, φτιαγμένους μάλιστα για να συνοδεύουν τους ναυτικούς, βλέπουμε τις απαραίτητες πληροφορίες που έπρεπε να διαθέτει ένας καπετάνιος (πηγή και αυτή για το μορφωτικό του επίπεδο) διατυπωμένες σε ποιητικούς στίχους. Απόδειξη για μια άλλη λειτουργία της ποίησης, ξεχασμένης και παραγνωρισμένης σήμερα, που ήταν η διευκόλυνση της αποστήθισης και η αφομοίωση χρηστικών γνώσεων. Χωρίς βέβαια να λησμονούμε ότι μέσα από τα χαρτογραφικά αυτά τεκμήρια παρακολουθούμε την εξέλιξη των αναπαραστάσεων του χώρου και της μεταφοράς του σε μια επίπεδη επιφάνεια. Αλλά και τη μεγάλη διάρκεια αυτών των αναπαραστάσεων, αφού θα χρειαστούν οι δορυφορικές φωτογραφίες του 20ού αιώνα για να μπορέσουμε να έχουμε μια πιστότερη αντίληψη του χώρου από αυτήν που οικοδόμησαν οι χαρτογράφοι περνώντας, βαθμηδόν, από τις ανάγκες του προσκυνητή σ’ αυτές του ναυτικού και του ναυάρχου και στη συνέχεια του επιστήμονα γεωγράφου.