Παιχνίδια του ασυνειδήτου

4' 32" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

«Δεν ξέρω για το δικό σας το μυαλό, το δικό μου όμως έχει τους δικούς του δρόμους. Σ’ αυτούς περιπλανιέται, ενώ εγώ προσπαθώ να συγκεντρωθώ». Με αυτά τα λόγια ο Γκάι Κλάξτον ξεκινά το βιβλίο του «Το πλανητικό μυαλό. H εσωτερική ιστορία του ασυνειδήτου» που εκδόθηκε πρόσφατα (Λιτλ Μπράουν, 401 σελ., 20 στερλίνες). Ηδη η προσοχή του αναγνώστη έχει κεντρισθεί, αφ’ ενός γιατί του απευθύνεται προσωπικά και αφ’ ετέρου γιατί του λέει, αποφασιστικά, κάτι για τον εσωτερικό του κόσμο, τον οποίο, ενώ ο ίδιος νομίζει ότι αγνοεί, ο συγγραφέας εμφανίζεται να τον κατέχει.

Η πλούσια συγκομιδή

Το βιβλίο τούτο είναι μια επιλεκτική περιδιάβαση σε χιλιετιών πίστεις και εικασίες, φιλοσοφικές, μυθολογικές και ψυχολογικές, για τη φύση του «αόρατου», τη σημασία του «ασυνειδήτου». Εδώ και δύο δεκαετίες τουλάχιστον, οι ερευνητές του νευρικού συστήματος διατείνονται ότι βρίσκονται στα πρόθυρα της κατάκτησης της συνείδησης, όταν και θα απελευθερώσουν την πλούσια συγκομιδή της συνειδητής ζωής από τα δεσμά των ποιητών και των μυστικιστών.

Για ορισμένους η συνείδηση είναι, καθώς γράφει ο Στίβεν Ρόουζ στην «Γκάρντιαν», το μεγαλύτερο κατόρθωμα του ανθρώπινου μυαλού στην εξέλιξή του. Είναι το προϊόν ηλεκτροκυμάτων που παίζουν σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση του μέλλοντός μας. Για άλλους είναι απλώς ένα επιφαινόμενο, μια αυταπάτη της «συλλογικής ψυχής», ενώ το μυαλό είναι αυτό που κάνει όλη τη δουλειά της καταγραφής, της επιλογής και της δράσης μέσα στον αισθητό κόσμο.

Ούτε για τους μεν ούτε για τους δε, το «ασυνείδητο» είναι άξιο προσοχής. Αμφότεροι έχουν μια απλοϊκή, σχεδόν πρωτόγονη άποψη του μυαλού, στο οποίο πρωτεύουσα θέση κατέχει η συνείδηση. H συνείδηση είναι αυτή που μας επιστρέφει ή που εντός της επιστρέφουμε, κάθε πρωί που ξυπνάμε. Είμαστε αναίσθητοι όταν κοιμόμαστε ή βρισκόμαστε υπό την επήρεια αναισθητικού. Χώρος δεν υπάρχει για τα φροϋδικά id και υπερεγώ, στον ορθολογικό κόσμο της επιστήμης. Εάν η φαντασία ξεπεράσει τα όριά της και αποδεσμευθεί και αρχίσει να δρα ανεξέλεγκτη, τότε υπάρχει ανάγκη φαρμάκων. Οχι για τον Γκάι Κλάξτον. Αυτός υπενθυμίζει ότι οι ιδέες και τα αισθήματα που συνιστούν την πνευματική μας ζωή είναι πιο σύνθετα από αυτό. Αλλά και η δική του προσέγγιση είναι προβληματική. Στον υπότιτλό του μιλάει για «το» ασυνείδητο, δηλαδή το αντικειμενικοποιεί. Το κάνει κάτι απέναντι σε κάτι άλλο. Αυτό το άλλο είναι το συνειδητό. Με τον τρόπο αυτόν και τα δύο γίνονται έννοιες και πράγματα συγκεκριμένα, όπως είναι το κεφάλι και η καρδιά, το ένα ως κέντρο εννοιών και το άλλο, αισθημάτων. H συνέχεια είναι ένα ταξίδι που το ξεκινάει με τους αρχαίους Αιγυπτίους και το τελειώνει με πρόσθιο λοβό του εγκεφάλου. H περιπλάνηση αυτή σε αιώνες και ηπείρους δεν γνωρίζει όρια, όπως άλλωστε προαναγγέλλει με τα εναρκτήρια λόγια του. Τη μια στιγμή διαβάζει κανείς για το ασυνείδητο στον Πλάτωνα, ως ηφαιστειακή δράση και την άλλη, που μπορεί να είναι μισή σελίδα πιο πέρα, για τους σιβηριανούς σαμάνους και τους μύθους του 19ου αιώνα γι’ αυτούς. Οι αντιλήψεις που είχαν πολλές κοινωνίες για τη σκέψη και το αίσθημα απογυμνώνονται από το ιστορικό τους περιβάλλον, πράγμα που μάλλον προκαλεί σύγχυση στον πιο απαιτητικό αναγνώστη.

Το επίτευγμα του βιβλίου είναι ότι δείχνει πειστικά πως οι τρόποι εννοιολογικής σύλληψης και έκφρασης του ασυνειδήτου (με τη σημερινή έννοια) ποικίλλουν στην ιστορία της Δύσης και είναι πολύ διαφορετικοί από τους ανάλογους τρόπους στην Κίνα και στην Ινδία. Οταν οργιζόμαστε, μας κατακυριεύουν δαίμονες ή η οργή μας είναι ορμονικό παράγωγο; Οταν έχουμε παραισθήσεις μιλούν οι Θεοί μέσα από εμάς ή είναι διαταραχή του μεταβολισμού; Είναι τα όνειρά μας φυσαλίδες στην επιφάνεια του βάλτου που σχηματίζουν οι καταπιεσμένες επιθυμίες μας ή προάγγελοι του μέλλοντος; Πίσω από τα ερωτήματα αυτά ανοίγεται ένα άλλο, ακόμη πιο συναρπαστικό. Εχει εξελιχθεί το μυαλό μέσα στις χιλιετίες, τόσο ώστε το μυαλό των αρχαίων Αιγυπτίων να είναι τελείως διαφορετικό από το δικό μας; Ή απλώς χρησιμοποιούμε διαφορετικές μεταφορές για να συγκεκριμενοποιήσουμε λογικά τις εμπειρίες μας;

Υπάρχουν και άλλοι που έχουν ξανοιχτεί σε αυτά τα ερωτήματα. O Τζούλιαν Τζέινς πριν από 30 χρόνια μίλησε για τη συνείδηση ως ανάδυση από ένα πρωτόγονο νου. Δηλαδή, για να μιλήσει κανείς με πιο οικείους όρους προερχόμενους από τη λογοτεχνία, ήταν το μυαλό του ομηρικού Οδυσσέα τόσο πλούσιο σε εσωτερική ζωή, όσο το μυαλό της Μόλις Μπλουμ στον «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόις; Ή αγνοούσε ο Ομηρος παντελώς όσα γνώριζε ο Τζόις και του ήταν τόσο σπουδαία;

Και ο αναγνώστης του βιβλίου του Κλάξτον τι μαθαίνει; Την ιστορία του ασυνειδήτου ή την ιστορία των τρόπων αναπαράστασης του ασυνειδήτου; O συγγραφέας δεν το καθιστά αυτό σαφές.

Τα ταξίδια του μυαλού

Ο Κλάξτον ανήκει σ’ αυτούς που ανατρέπουν ή επιδιώκουν να ανατρέψουν τον Φρόιντ από το βάθρο του. Θεωρεί τον διαχωρισμό σε «αυτό» (id), «εγώ» και «υπερεγώ» σχηματικό και υπερβολική την ερμηνεία των ονείρων, παρά τους άξιους προγόνους από τον Σοπενχάουερ και μετά. H μοντέρνα επιστήμη μπορεί πράγματι να εξηγήσει το ασυνείδητο, όπως και το συνειδητό, οπότε δεν υπάρχουν εσωτερικοί δαίμονες ούτε ψυχανάλυση. Ολα οφείλονται στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους τα μέρη του εγκεφάλου συνενώνονται, έτσι ώστε το ένα μέρος να ενεργοποιεί ή να απενεργοποιεί τα άλλα. «Το μυαλό», γράφει, «δύο πράγματα παράγει, τα φυσικά αποτελέσματα και τις νοητικές εμπειρίες». Δηλαδή, εκεί όπου οι αρχαίοι έβλεπαν μόνο μεταφορές, εμείς οι σύγχρονοι μπορούμε να δούμε πραγματικότητες. Οπου ο Αγιος Αυγουστίνος έμενε κατάπληκτος για τη λειτουργία του ίδιου του μυαλού του ή ο Καρτέσιος κατέληγε στο «σκέφτομαι άρα υπάρχω» και εκεί όπου οι φιλόσοφοι σήμερα πασχίζουν να κατανοήσουν τη σχέση μεταξύ των νοητικών διαδικασιών για τη γνώση της πραγματικότητας και του περιεχομένου τους, η επιστήμη μπορεί να παράσχει τις σωστές απαντήσεις. Τι είναι, όμως, το πλανητικό μυαλό το ίδιο;

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή