Στην επέτειο ενός γεγονότος, το οποίο χαρακτηρίστηκε τομή όχι μόνο για την ελληνική αλλά και για την παγκόσμια ιστορία, ο λόγος δεν θα είναι για το γεγονός και για όσα το προκάλεσαν, αλλά για όσα ακολούθησαν. Δεν θα μιλήσουμε δηλαδή για την Αλωση· πρώτα, επειδή έχουν γραφτεί πολλά και καθώς δεν υπάρχει για το θέμα νεότερο πραγματολογικό υλικό ο λόγος θα ήταν μια επανάληψη γνωστών· έπειτα, επειδή νομίζω πως είναι καιρός να αρχίσουν να γίνονται γνωστά και στο ευρύτερο κοινό συμπεράσματα πρόσφατων σχετικά ερευνών για μιαν άλλη πτυχή της ιστορίας μας, λιγότερο γνωστή, που αφορά τους όρους αναδιοργάνωσης των χριστιανών που βρέθηκαν στον κλοιό της οθωμανικής αυτοκρατορίας: Πώς άραγε μπόρεσαν να επιβιώσουν οι ορθόδοξοι χριστιανοί Ρωμιοί μετά την Αλωση, πώς μπόρεσαν να ξαναπλάσουν ζωή μέσα από τα ερείπια;
Οι θρήνοι για ό,τι χάθηκε δεν ήταν προφανώς αρκετό ιδεολογικό υπόβαθρο για να συντηρήσουν, μόνοι αυτοί, την ιστορική μνήμη και να σφυρηλατήσουν τη συνοχή στην κοινωνία των χριστιανών· χρειαζόταν μια ικανότητα προσαρμογής στα νέα πολιτικά δεδομένα, και παράλληλα πρωτοβουλίες για να αξιοποιηθούν όσες δυνατότητες προσέφεραν οι νέοι καιροί.
Ελπίδες μέσα από τα ερείπια
Ιούνιος του 1453. Τίποτε δεν ήταν εύκολο για τους ηττημένους στις πολεμικές επιχειρήσεις χριστιανούς του βυζαντινού κράτους. H Πόλη είχε αλωθεί, δεν είχε παραδοθεί, ώστε να υπήρχε η δυνατότητα παροχής από τους κατακτητές κάποιων προνομίων, ενώ οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, σε περιουσίες αλλά και πολιτισμικά υλικά έμοιαζαν ανυπολόγιστες.
Οσοι ωστόσο ήταν προικισμένοι με ένα πολιτικό αισθητήριο μπορούσαν να ελπίζουν ότι τα πράγματα δεν θα έμεναν για καιρό έτσι: αν ο σκοπός των κατακτητών ήταν να εκμεταλλευτούν όχι μόνο τα εδάφη και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των χωρών που κατέλαβαν με τη δύναμη των όπλων, αλλά να εκμεταλλευτούν και τους ανθρώπους που τα κατοικούσαν, μπορούσαν να ελπίζουν πως η πολιτική εξουσία των κατακτητών θα αναζητούσε τρόπους να ενσωματώσει τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Και όσοι ήταν προικισμένοι και με πολιτική οξύνοια μπορούσαν ίσως να διακρίνουν τις δύο χαραμάδες από τις οποίες μπορούσε να περάσει λίγο περισσότερο φως για αυτούς: η πρώτη ήταν οι πολιτικές φιλοδοξίες του Πορθητή να παίξει το ρόλο του αυτοκράτορα στο έκδηλα πλέον πολυεθνικό κράτος που σχηματιζόταν στην Ανατολή· δεύτερη χαραμάδα, οι κοινωνικές φιλοδοξίες των χριστιανών εκείνων που είχαν ενσωματωθεί πριν από την Αλωση στο κράτος των Οθωμανών, εκείνων που τα γεγονότα του 1453 δεν τους βρήκαν από τη πλευρά των ηττημένων.
Πολιτική απόφαση
Λίγους μόνο μήνες μετά την Αλωση ήρθε το πρώτο νέο: ο Πορθητής αποφάσισε να επιτρέψει, κατά παράβαση των αρχών που το μουσουλμανικό δίκαιο προέβλεπε για τις πόλεις που δεν παραδίδονταν, όχι απλώς τον διορισμό ενός ορθόδοξου χριστιανού ιερέα ή ενός αρχιερέα που θα φρόντιζε για τις πνευματικές ανάγκες των κατοίκων -όσων είχαν μείνει στην αλωμένη Πόλη- αλλά να επιτρέψει την ανασύσταση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στο πλαίσιο του κράτους του. Να επιτρέψει με άλλα λόγια την επαναλειτουργία, με όλες τις αρμοδιότητές του, του δεύτερου σε σημασία θεσμού της βυζαντινής αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του κράτους του Οθωμανού μονάρχη. Γιατί άραγε;
Το ότι ήταν μια πολιτική απόφαση, νομίζω πως δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε για να πείσουμε. Πρέπει να αναζητήσουμε τα πολιτικά οφέλη στα οποία απέβλεπε, ώστε να προβεί ο πανίσχυρος Πορθητής, λίγους μάλιστα μήνες μετά την Αλωση, σε αυτήν την πράξη.
Ο ανασυνοικισμός
Είχε παλαιότερα θεωρηθεί πως το πολιτικό περιεχόμενο της απόφασης άρχιζε και τελείωνε στην προσπάθειά του να προκαλέσει τον ανασυνοικισμό της Πόλης. Ανασυνοικισμό προφανώς από ορθόδοξους χριστιανούς, διότι η επαναλειτουργία του Πατριαρχείου δεν αποτελούσε κανενός είδους δέλεαρ για τους μουσουλμάνους υπηκόους του. Γιατί όμως να θέλει χριστιανούς κατοίκους σε μια πόλη που την προόριζε μάλιστα για τη νέα πρωτεύουσα του κράτους του;
Το γενικότερο πολιτικό σχέδιο, που ένα μέρος του μόνο είναι η ανασύσταση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και η προσπάθεια ανασυνοικισμού της Πόλης, ήταν να μπορέσει ο Πορθητής να παίξει τον ρόλο του αυτοκράτορα, να εμφανιστεί στους χριστιανούς υπηκόους σαν διάδοχος των βυζαντινών βασιλέων, χωρίς όμως παράλληλα να χάσει το θρήσκευμά του. Δεν ήταν ασφαλώς η ευσέβεια και η προσκόλλησή του στη μουσουλμανική θρησκεία που τον οδηγούσε στη στάση αυτή -όλες οι πηγές μαρτυρούν τη μικρή σχέση που είχε με τη θρησκεία- αλλά ένα μείζον πολιτικό αίτημα. Επρεπε να μη χάσει την ιδιότητα του μουσουλμάνου, διότι η εξουσία του είχε νομιμοποιητική βάση στις συνειδήσεις των μουσουλμάνων υπηκόων του όντας χαλίφης και διάδοχος του Προφήτη. Το ιδεολόγημα, όμως, αυτό δεν μπορούσε να λειτουργήσει για τις συνειδήσεις των χριστιανών υπηκόων του, που με τις επάλληλες κατακτήσεις ήταν τόσοι όσοι περίπου και οι μουσουλμάνοι υπήκοοοι. Γι’ αυτούς, τους χριστιανούς, έπρεπε να εφευρεθεί μια παρόμοια διαδικασία, αφού στα πολιτικά σχέδια του Πορθητή ήταν να παίζει τον ρόλο του αυτοκράτορα και όχι πια του χαλίφη.
Ιδέα και εμπνευστές
Η εμπλοκή του στον κόσμο της Ορθόδοξης Εκκλησίας θεωρήθηκε ότι θα μπορούσε να αποδώσει παρόμοιους ιδεολογικούς καρπούς: να ήταν αυτός που θα επιτρέψει την εκλογή νέου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, αυτός που θα δώσει στον νεοεκλεγέντα Πατριάρχη τη ράβδο όπως προέβλεπε το βυζαντινό τυπικό της προβλήσεως του Πατριάρχη, αυτός που θα εμφανιστεί αν όχι προστάτης, πάντως ανάχωμα στις βλέψεις της Καθολικής Εκκλησίας έναντι της Εκκλησίας της Ανατολής. Και η Εκκλησία, έχοντας ως σύστημα δικαίου το βυζαντινό, να ταυτίζει τον αλλόθρησκο μονάρχη με τον χριστιανό «βασιλέα» εκεί όπου οι ισχύουσες διατάξεις το απαιτούσαν.
Στο ερώτημα, ποιος εμπνεύστηκε αυτό το πραγματικά ιδιοφυές σχέδιο, ο ίδιος ο Πορθητής ή κάποιοι από τους σύμβουλους του, νομίζω ότι δεν θα έχουμε ποτέ πλήρη απάντηση. Κάποιοι πάντως από τους Ρωμιούς χριστιανούς, που ήταν στην υπηρεσία του και πριν από την Αλωση, ισχυρίζονταν, κατά τη μαρτυρία ενός αξιωματούχου του μεταβυζαντινού Πατριαρχείου, του Θεόδωρου Αγαλλιανού, πως με τη δική τους συμβολή έγινε ό,τι έγινε. Αν προς στιγμήν δεχτούμε τη μαρτυρία τους, μπορούμε να φανταστούμε τι έκαναν: παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήματα στον Πορθητή πως μια τέτοια πράξη του θα ήταν προς το συμφέρον του. Εκείνο που ίσως του απέκρυψαν ήταν πως η πράξη αυτή θα εξυπηρετούσε και τις δικές τους κοινωνικές φιλοδοξίες.
Τα σχέδια των ισχυρών χριστιανών
Οκτώβριος του 1453. Ενας από τους Ρωμιούς χριστιανούς, που είχε σχέσεις και ήταν στην υπηρεσία του οθωμανικού κράτους και πριν από την Αλωση, στέλνει χρήματα για να γίνει με λαμπρότητα μια λειτουργία στον ναό του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη. Από την προσωπική αλληλογραφία του προσώπου αυτού, που είχαμε την τύχη να εντοπιστεί και να έρθει στο φως της δημοσιότητας μόλις το 1964, ένα στοιχείο πρέπει εδώ να συγκρατήσουμε: την έγνοια η χειρονομία του να γίνει γνωστή στο χριστιανικό πλήρωμα.
Ιδιας ποιότητας έγνοια είχαν, νομίζω, και οι χριστιανοί σύμβουλοι του Πορθητή, εκείνοι που κατά το λέγειν τους συνέβαλαν στην απόφαση της ανασύστασης του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως λίγους μόνο μήνες μετά την Αλωση: το Πατριαρχείο όφειλε, κατά τη μαρτυρία πάντα του Αγαλλιανού, να τους θεωρεί ευεργέτες του.
Γιατί άραγε αυτοί οι ισχυροί, λόγω των διασυνδέσεών τους με την οθωμανική πολιτική εξουσία, χριστιανοί επιζητούσαν να φανούν αρεστοί στα μάτια των ομοθρήσκων τους, υπηρετώντας αξίες που ήταν οικείες και αποδεκτές στην κοινωνία των χριστιανών;
Για να κατανοήσουμε αυτές τις συμπεριφορές θα πρέπει, νομίζω, να λάβουμε υπόψη μας ένα άλλο γεγονός που συνέβη μετά την Αλωση: τον αποδεκατισμό της βυζαντινής αριστοκρατίας. Το πλήθος των χριστιανών που θα ζούσε πλέον στον κλοιό της οθωμανικής αυτοκρατορίας είχε δύο δρόμους να επιλέξει: είτε να ζήσει σε διάσπαρτες χριστιανικές κοινότητες, έχοντας επικεφαλής κάποιον κληρικό, είτε να ανασυγκροτήσει την κοινωνική του δομή, μέσα βέβαια από μια διαδικασία αναστρωμάτωσης, έχοντας μια κεντρική θεσμική αρτηρία. Οι χριστιανοί που είχαν συμπορευτεί με τους Οθωμανούς πριν από την Αλωση φαίνεται πως απέβλεπαν στη δεύτερη εκδοχή, επιφυλάσσοντας βέβαια για τον εαυτό τους τη θέση που είχε η βυζαντινή αριστοκρατία. Μέσα σε αυτήν την προοπτική, η ανασύσταση του Πατριαρχείου ως κεντρικού θεσμού της υπό ανασυγκρότησιν κοινωνίας, και μέσω αυτού η νομιμοποίησή τους στις συνειδήσεις των χριστιανών ως ευεργετών, ήταν ένας παράπλευρος πολιτικός σχεδιασμός που δεν βρισκόταν σε αντίθεση με τα πολιτικά σχέδια του Πορθητή.
Στοχαστικές προσαρμογές
Πρέπει να αναγνωρίσουμε πως η ευεργετική για τους χριστιανούς απόφαση για ανασύσταση του Πατριρχείου είχε -μπορούσε να έχει- ημερομηνία λήξης· διότι, αν την απόφαση την πήρε η οθωμανική πολιτική εξουσία με γνώμονα το συμφέρον της ίδιας, οποιαδήποτε στιγμή θεωρούσε ότι εξέλιπαν οι λόγοι που την οδήγησαν σε αυτή, μπορούσε να την αναιρέσει. Επρεπε λοιπόν να βρεθεί από τους χριστιανούς τρόπος να εξασφαλιστεί ο θεσμός. Για να υπηρετηθεί αυτός ο στόχος αλλά και για να επιλυθούν οριστικά διαμάχες για τη δομή της εξουσίας στο εσωτερικό της κοινωνίας των χριστιανών, εμφανίζεται το 1474 μια ελληνική πρωτοβουλία: ο Πατριάρχης των χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας να αναλάβει εφεξής την υποχρέωση να εισπράττει και να αποδίδει στην Πύλη, στο οθωμανικό δημόσιο, ένα φόρο κάθε χρόνο.
Η πρωτοβουλία γίνεται αποδεκτή από την Πύλη, με άμεσο πολιτικό αποτέλεσμα, ο θεσμός του Πατριαρχείου να προσδεθεί στον πιο ισχυρό μηχανισμό του οθωμανικού δημοσίου, τον φορολογικό. Με την πρόσδεση όμως αυτή θα δοθεί ταυτόχρονα λύση και στο ζήτημα της μορφής που θα είχε η κοινωνική οργάνωση των χριστιανών, θρησκευτική κοινότητα ή πολιτική κοινωνία, καθώς οι κληρικοί με την ετήσια φορολογική υποχρέωση που ανέλαβαν έναντι της Πύλης βρέθηκαν να εξαρτώνται οργανικά από την κοινωνία των χριστιανών, αφού από αυτούς θα εξασφάλιζαν τα χρήματα που ήταν υπόχρεοι να καταβάλλουν κάθε χρόνο, με τρόπο απαρέγκλιτο.
Είκοσι χρόνια μετά την Αλωση, οι ορθόδοξοι χριστιανοί Ρωμιοί είχαν αποκτήσει ένα θεσμό που με την εμβέλειά του στο σύνολο σχεδόν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου υπήρχαν χριστιανοί, τους επέτρεπε να οργανώσουν καλύτερα και την κοινωνική τους ζωή. Είχαν δηλαδή κάνει ένα αποφασιστικό βήμα, που τους έφερνε πιο πέρα από εκεί που τους είχε αφήσει μια κατάκτηση.
Γιατί υποστήριξαν τους ανθενωτικούς
Καλά όμως όλα αυτά, άριστοι οι επί χάρτου σχεδιασμοί· αλλά για να γίνουν πράξη, έπρεπε να βρεθεί το κατάλληλο προσωπικό που θα επάνδρωνε το Πατριαρχείο και θα υπηρετούσε τους στόχους. Και αυτοί δεν ήταν άλλοι από τους ανθενωτικούς, εκείνοι που και πριν από την Αλωση, πίστευαν πως το χειρότερο που μπορούσε να συμβεί στους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ανατολής ήταν να υποταγούν στην Καθολική Εκκλησία. Δεν πρέπει λοιπόν να προκαλεί έκπληξη γιατί ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο επικεφαλής των ανθενωτικών, επελέγη για Πατριάρχης του ανασυσταθέντος Πατριαρχείου. Εκπληξη προκαλεί πώς ο Γεννάδιος δεν κατανόησε αμέσως το άλλο σχέδιο εκείνων των χριστιανών που τον επέλεξαν και τον στήριξαν: εκείνος νόμισε πως θα τον άφηναν να είναι ο πνευματικός ηγέτης των χριστιανών, ο «επί γης πατέρας και μεσίτης» του Θεού· εκείνοι τον ήθελαν για να υπηρετήσει και τους δικούς τους «κοσμικούς» στόχους.
Ο Γεννάδιος όταν το κατανόησε ζήτησε να απομακρυνθεί από τη θέση του. Πέρα όμως από αυτή τη διαφορετική εκτίμηση που παρουσιάστηκε στο περιεχόμενο των ρόλων, κανείς δεν μπορούσε να μην αναγνωρίσει πως ένα μεγάλο βήμα είχε συντελεστεί στο επίπεδο των θεσμών, που θα βοηθούσε όχι μόνο τις πνευματικές ανάγκες των χριστιανών αλλά και την αναδιοργάνωση των ηττημένων στις πολεμικές επιχειρήσεις χριστιανών Ρωμιών. Αποτελούσε, πάντως, μια παρηγοριά για τους ανθενωτικούς η διαπίστωση πως, μολονότι συναντούσε δυσκολίες για να εφαρμοστεί το δικό τους όραμα, έβλεπαν τη σημαία του ανθενωτισμού να κυματίζει ψηλά.
* O κ. Δημήτρης Γ. Αποστολόπουλος είναι διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, αντιπρόεδρος της «Διεθνούς Εταιρείας Μελέτης του 18ου αιώνα» (ISECS).