Σαν μια σκυτάλη που πάνω της έχει χαραχθεί το αυτονόητο, το θέσφατο μάλλον, παραδίδεται τα τελευταία χρόνια από τον ένα πολιτικό στον άλλον η απόλυτη πεποίθηση πως «ο πολιτισμός είναι η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας και το κυριότερο εξαγώγιμο προϊόν της». Δεν είναι βέβαια καινούργια η άποψη αυτή, αφού κρατάει από την ήδη υπερήλικη σιγουριά μας πως «όταν εμείς υψώναμε Παρθενώνες, οι άλλοι ζούσαν σε σπηλιές, αν όχι και πάνω στα δέντρα»· κρατάει δηλαδή από τη σιγουριά για την ανωτερότητα που κληρονομήσαμε κάποια στιγμή και λόγω της οποίας υποτίθεται ότι μας οφείλει χάρη αιώνια όλη η υπόλοιπη ανθρωπότητα, ακόμα κι αν τα δικά μας έργα κάθε άλλο παρά πιστοποιούν πως είμαστε ανώτεροι και εκλεκτοί. Στα χρόνια της μεταπολίτευσης πάντως, όσο θυμάμαι, η πρώτη πολιτικός που διακήρυξε το δόγμα περί ελληνικής πολιτιστικής βιομηχανίας ήταν η Μελίνα Μερκούρη. Την ίδια άποψη, και με την ίδια ακλόνητη βεβαιότητα, είχε υποστηρίξει ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, ως υπουργός Πολιτισμού και αυτός. Και την ίδια πίστη διακηρύσσει, επίσης υψηλότονα, ο κ. Κώστας Καραμανλής ως πρωθυπουργός αλλά και ως υπουργός Πολιτισμού, παρότι τα μέχρι στιγμής έργα του εν λόγω υπουργείου δεν διεκδικούν ιδιαίτερες δάφνες.
Την περασμένη εβδομάδα, και με όχι και τόσο ταιριαστή αφορμή, στο ίδιο δόγμα προσχώρησε και ο νέος Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο κ. Κάρολος Παπούλιας, ο οποίος, στο συγχαρητήριο τηλεγράφημά του προς την ελληνική αποστολή που πρώτευσε στον μουσικό διαγωνισμό της Γιουροβίζιον, σημείωνε και τα εξής: «Ελπίζω και εύχομαι ο συλλογικός ενθουσιασμός να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για μεγαλύτερες και σημαντικότερες επιτυχίες στο χώρο του πολιτισμού, που είναι και το πολυτιμότερο εξαγώγιμο προΐόν της χώρας»· υποβαθμίζει βεβαίως ο κ. Παπούλιας τη σημασία του τραγουδιστικού βραβείου, υιοθετεί ωστόσο το στερεότυπο που θέλει την Ελλάδα να διαθέτει κάποιο πολιτισμικό πλεονέκτημα. Συντονισμένος με όλα αυτά εμφανίστηκε και ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Γ. Παπανδρέου, ο οποίος, επίσης συγκινημένος από τα ευρωβιζιονιστικά πρωτεία, υπογράμμισε στο δικό του συγχαρητήριο τηλεγράφημα ότι «το τραγούδι, η μουσική, ο πολιτισμός μπορεί να είναι πάντα μια ισχυρή δύναμη για την Ελλάδα, αν επενδύσουμε σε αυτά».
«Βαριά βιομηχανία μας» λοιπόν ο πολιτισμός, «συγκριτικό μας πλεονέκτημα», «πολυτιμότερο εξαγώγιμο προϊόν μας». Πριν εξετάσει κανείς, στο μέτρο των δυνατοτήτων του, αν είναι πιθανό να αληθεύουν οι αποφάνσεις αυτές, οφείλει πρώτα να σημειώσει ότι δεν γίνεται πάντοτε σαφές το ακριβές τους περιεχόμενο. Ούτε τι εννοείται ως πολιτισμός διευκρινίζεται ούτε οι αποδέκτες των πολιτισμικών εξαγωγών μας κατονομάζονται ούτε καν προσδιορίζεται αν οι εξαγωγές αυτές αποτελούν ήδη μια πραγματικότητα ή βρίσκονται απλώς στο χώρο του επιθυμητού (ή της ονειροφαντασίας). Εκείνο που φαίνεται βέβαιο είναι ότι το περί ου ο λόγος πολιτισμικό δόγμα συνυπάρχει και συλλειτουργεί με το δόγμα της υπεροχής, έτσι όπως το εξέφρασε (με την ίδια όχι και τόσο ταιριαστή ευκαιρία, την πρωτιά στη Γιουροβίζιον δηλαδή) ο υπουργός Τουρισμού. Μέσα στον ενθουσιασμό του, ο κ. Δ. Αβραμόπουλος έστειλε το μήνυμα ότι «η θέση της Ελλάδας είναι να πρωτεύει παντού» (παντού; και στο ρυθμό με τον οποίο κατασκευάζονται και διαλύονται μεσσιανικά κόμματα-του-ενός;).
Πώς το έλεγε η κ. Φανή Χαλκιά μετά το χρυσό μετάλλιό της στους περυσινούς Ολυμπιακούς, στα τετρακόσια μέτρα μετ’ εμποδίων; Οτι η νίκη είναι στα γονίδια του Ελληνα έλεγε, «μεταφράζοντας» αισθήματα που τα συμμερίζονται πάρα πολλοί. Φαίνεται όμως ότι ακόμα και η εθνική υπερηφάνεια θέλει τον χορηγό της. Γι’ αυτό και, αμέσως μετά το Κίεβο, έσπευσε μια τηλεπικοινωνιακή εταιρεία (και μάλιστα ξένων συμφερόντων) να αυτοδιαφημιστεί διαφημίζοντας την ελληνική σημαία, με τις γαλάζιες και λευκές γραμμές της ξεχειλωμένες ώστε να καλύπτουν ολόκληρη σελίδα εφημερίδας, και από κάτω της το σλόγκαν «Ελλάδα, πρώτη και στο πεντάγραμμο». Με το εθνικό μας σύμβολο ιδιωτικοποιούμενο σε ρεκλάμες επιχειρηματικών συμφερόντων, δίνεται και η απάντηση αν πρέπει ή όχι να χρησιμοποιηθεί ο Παρθενώνας σαν αβανταδόρικο φόντο στη διαφήμιση εταιρειών.
Τι εννοούν λοιπόν ως πολιτισμό όσοι πολιτικοί ταγοί πιστεύουν, και το δηλώνουν, ότι αποτελεί τη βαριά ελληνική βιομηχανία; Δεν θα λάθευε κανείς αν διατεινόταν ότι στο νου τους έχουν αποκλειστικά το «πνεύμα», την κουλτούρα, τα καλλιτεχνήματα, και δεν τους απασχολεί ο πολιτισμός ως νοοτροπία, ως στάση στον καθημερινό βίο. Αν δούμε όμως τι όντως παράγει και τι εξάγει η πολιτισμική μας βιομηχανία, έτσι όπως την ορίζουν οι υμνητές της, δεν θα βρούμε πολλούς λόγους για να μείνουμε ικανοποιημένοι. Τμήμα σπουδαιότατο του πολιτισμού, λοιπόν, θεωρούνται αυτονοήτως τα αρχαία μνημεία και η αρχαία γραμματεία. Οσον αφορά τη γραμματεία, εμείς, οι «βιομήχανοι του πολιτισμού», συνεχίζουμε να εισάγουμε, από την Αγγλία, τη Γερμανία και αλλού, κριτικές εκδόσεις των αρχαίων κειμένων, όπως συνεχίζουμε να εισάγουμε και αναρίθμητα αρχαιογνωστικά βιβλία. Δεν είναι κακό να το παραδεχόμαστε: τα μισά και παραπάνω απ’ όσα γνωρίζουμε για τους «δικούς» μας αρχαίους, τα γνωρίζουμε χάρη στους ξένους μελετητές τους.
Οσον αφορά τα μνημεία, τα «αξιοποιούμε» εντάσσοντάς τα στην τουριστική βιομηχανία, και μόνο σ’ αυτήν, σαν κράχτες. Κι ωστόσο και τα κονδύλια για τον Παρθενώνα τα τσιγκουνευόμαστε (θαρρείς και υπάρχουν δεκάδες Παρθενώνες), και τον τύμβο των Σαλαμινομάχων τον αφήσαμε να εξαθλιωθεί περισσότερο και από τον τύμβο των Μαραθωνομάχων, και για την απροβλημάτιστη υποδοχή των χιλιάδων επισκεπτών των αρχαιολογικών χώρων δεν παρανοιαζόμαστε. O ξένος που θα επισκεφθεί ένα μνημείο της Ελλάδας, θα θυμάται βέβαια το μνημείο όταν επιστρέψει στη χώρα του, και θα μιλήσει γι’ αυτό στους συμπατριώτες του· θα θυμάται όμως και ότι δυσκολεύτηκε να βρει αξιοπρεπή τουαλέτα και ότι πλήρωσε ένα μπουκαλάκι νερό σε τιμή διπλάσια από την αναγραφόμενη· και, φυσικά, θα μιλήσει και γι’ αυτά, κι ίσως και να γράψει, ακυρώνοντας με μια επιστολή του σε εφημερίδα πέντε πολυδάπανες καμπάνιες του EOT. Πολιτισμός όμως, αν δεν γελιέμαι, είναι και το πώς αντιμετωπίζεις τον ξένο σου, ιδιαίτερα αν καυχιέσαι ότι η φύτρα σου κρατάει από τον Ξένιο Δία.
Μήπως όμως εξάγουμε κινηματογράφο; Θέατρο; Μουσική (άλλη από του «My number one» και του Vangelis); Ζωγραφική; Λογοτεχνία, τόση και τέτοια που να πείσει τους ξένους ότι η ποίηση στην Ελλάδα δεν τέλειωσε με τον Κ.Π. Καβάφη ούτε η πεζογραφία με τον Νίκο Καζαντζάκη; Μήπως πάλι εξάγουμε εκκλησιαστικό πολιτισμό και απλώς οι Δυτικοί, θύματα ως γνωστόν του Διαφωτισμού, δεν κατανοούν πως όσα συμβαίνουν στους Αγίους Τόπους με πρωταγωνιστές Ελληνορθόδοξους ιερωμένους συνεχίζουν μια μακρότατη παράδοση υψηλότατων θεολογικών συζητήσεων; Ούτε καν αθλητικό πολιτισμό δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εξάγουμε, γιατί όλο και κάποιοι απ’ όσους παρακολούθησαν τους περυσινούς Ολυμπιακούς στην κοιτίδα τους, θα θυμούνται πώς καταγιουχαΐστηκαν ξένοι αθλητές, οι οποίοι είχαν την ατυχή ιδέα να διεκδικήσουν μετάλλιο εις βάρος των δικών μας.
Για να προσελκύσουμε τουρίστες, τους παροτρύνουμε να έρθουν εδώ «για να ζήσουν το μύθο τους». Εμείς οι γηγενείς όμως μέχρι πότε πρέπει να βαυκαλιζόμαστε με παραμύθια υπεροχής;