«Ηταν κάτι ολότελα νέο για μένα», λέει. «Ο,τι κι αν είχα διαβάσει, ό,τι κι αν είχα ακούσει για τον Αθω, τίποτε δεν μπορούσε να συγκριθεί με αυτό που έζησα εκεί». O Μέριλ μιλάει με ενθουσιασμό σιγοπίνοντας ελληνικό καφέ στο αθηναϊκό του ξενοδοχείο. H μορφή του έχει κάτι το γαλήνιο, θα μπορούσε να περάσει για πάστορας, αν και όπως λέει ποτέ δεν είχε «το χάρισμα», αλλά η συζήτησή μας αποκαλύπτει σταδιακά έναν άνθρωπο με πολιτική σκέψη και διάθεση να κλονίσει τη συμβατική γνώση. H ματιά του πάνω στα βαλκανικά αποδεικνύεται σύνθετη. Ηδη έχει κυκλοφορήσει στα αγγλικά το βιβλίο του «Only the Nails Remain: Scenes from the Balkan Wars» (τίτλος δανεισμένος από ένα ποίημα του Σλοβένου ποιητή Tomaz Salamun), στο οποίο γράφει για τον πόλεμο στα Βαλκάνια μέσα από το προσωπικό του φίλτρο, συνεχίζοντας, όπως λέει, μία μακρά παράδοση συγγραφέων που έγιναν και πολεμικοί ανταποκριτές. Στο ίδιο πνεύμα, όταν βρέθηκε στο Αγιον Ορος, συνέχιζε μία άλλη παράδοση πολλών Ευρωπαίων και λίγων Αμερικανών που έγραψαν γι’ «αυτήν την εμπειρία της κάθαρσης». «Μετά τον ορυμαγδό του πολέμου, ήταν ισχυρή η ανάγκη της απόλυτης γαλήνης», λέει.
Η λογοτεχνία έφερε εξ αρχής τον Μέριλ στα Βαλκάνια. Είχε αρχίσει να εμβαθύνει στην ποίηση των Σλοβένων, κυρίως, και, αποδεχόμενος πρόσκληση φίλου ποιητή στα Βαλκάνια, «ήρθε και έμεινε». «O πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία με άφησε σωματικά και πνευματικά εξουθενωμένο. O γάμος μου ήταν σε κρίση, είχα σταματήσει να γράφω ποίηση και η σκέψη και μόνο του πολέμου ήταν τραυματική. Ολα τα πράγματα που σήμαιναν κάτι για μένα, ένιωθα να με εγκαταλείπουν».
Το 1992, ο Κρίστοφερ Μέριλ, ευρισκόμενος στο Βελιγράδι, διαβάζει σε πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Πολίτικα» ένα άρθρο για το Αγιον Ορος. «Διάβασα για το προσκύνημα νεαρών Σέρβων στον Αθω. Μου έκανε εντύπωση η έκταση και η προβολή του άρθρου σε μία εφημερίδα που μόλις τρία χρόνια πριν ήταν κομμουνιστική. Ηταν τότε που άρχισα να κατανοώ, σε συνδυασμό και με άλλες πληροφορίες, πόσο σημαντικός ήταν ο Αθως για τους βαλκανικούς λαούς. Από τότε έχω κάνει και εγώ έξι προσκυνήματα. Το Αγιον Ορος με άλλαξε με έναν τρόπο που δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ».
Δεν αγιοποιεί τον Αθω ο Κρίστοφερ Μέριλ. Δεν ισχυρίζεται ότι όλα τα βρήκε ιδανικά. «Υπάρχει, π.χ., και μεμονωμένος αντισημιτισμός αλλά σε κάθε περίπτωση όλα συμβάλλουν στην κατεύθυνση μιας σύνθετης αλήθειας. Στον Αθω με τάραξε βαθιά το φυσικό κάλλος! Με εντυπωσίασαν οι βυζαντινοί ύμνοι, οι εικόνες, το τελετουργικό, ακόμα και το φαγητό! Πριν πάω για πρώτη φορά νόμιζα ότι θα πεθάνω της πείνας… αλλά είχα άδικο! Επρεπε απλώς να προσαρμοστώ σε έναν διαφορετικό γευστικό κώδικα…»
Ο Μέριλ προεκτείνει την ανάλυση της εμπειρίας του πέρα από τα ταξιδωτικά ή ιστορικά όρια και της προσδίδει φιλοσοφικό μανδύα. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην πρόσληψη του Χρόνου και στην πρόσληψη του Θανάτου. «Είχα συχνά σκεφτεί ότι και η ποίηση, την οποία υπηρετώ, είναι και αυτή, όπως η αγιορείτικη ζωή, ένα τρόπος μέτρησης του χρόνου εκ διαμέτρου αντίθετος με τον χρόνο της «κανονικής» ζωής. Είχα ήδη μεταβάλει την αίσθηση που είχα για τον χρόνο στη διάρκεια του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία. Τα όρια είχαν μετακινηθεί και στον Αθω διαπίστωσα τη δύναμη του πνευματικού χρόνου. Στη Δύση συχνά θεωρούμε τη ζωή των μοναχών μια σπατάλη του πολύτιμου χρόνου. H ίδια αντιμετώπιση ισχύει και απέναντι στην ποίηση. Στον Αθω ανακάλυψα την αρετή της δημιουργίας της σιωπής».
Προκαταλήψεις και στερεότυπα
Ο Μέριλ έχει μία ευρύτατη παιδεία κυρίως σε θέματα γλώσσας, λογοτεχνίας, τέχνης, πολιτισμικής ανθρωπολογίας. Εχει ταξιδέψει ευρύτατα, από την Ευρώπη ώς τη Νοτιοανατολική Ασία και ετοιμάζει ένα τόμο δοκιμίων με αναλύσεις από τα ταξίδια του. Γεννημένος στη Μασαχουσέτη, τα τελευταία πέντε χρόνια ζει στην Αϊόβα όπου εργάζεται στο Πανεπιστήμιο. Εκεί διευθύνει Διεθνές Πρόγραμμα Γραφής και η δουλειά του είναι να οργανώνει ανταλλαγές, να βρίσκει χρηματοδότηση και να ταξιδεύει για να στήνει πολιτιστικές γέφυρες. Πολλοί ξένοι συγγραφείς έχουν ήδη προσκληθεί στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα (από την Ελλάδα, ο Αλέξης Σταμάτης).
«Και εγώ ο ίδιος πριν πάω στην Αϊόβα, είχα τα δικά μου στερεότυπα», λέει χαριτολογώντας ο Κρίστοφερ Μέριλ. «Ολοι φέρουμε στερεότυπα. Οι Αμερικανοί, π.χ., δεν συνδέουν καθόλου την Ελλάδα με τα Βαλκάνια. H Ελλάδα φέρνει στο νου τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τους… δώδεκα θεούς! O αγώνας μου είναι ακριβώς αυτός. Να δίνω μια πιο σύνθετη και βαθιά οπτική. Θυμίζω την περίπτωση του Ρόμπερτ Κάπλαν, που τα βιβλία του για τα Βαλκάνια, γεμάτα προκαταλήψεις και στερεότυπες, ρηχές ιδέες έγιναν μπεστ σέλερ στην Αμερική. Εχουμε την τάση στις ΗΠΑ να τα βλέπουμε όλα άσπρα-μαύρα. Μοιρασμένα στρατόπεδα…»
Ενα πνευματικό αντίβαρο
Ο Μέριλ ερχόμενος σε επαφή με ένα «άλλο φως» στο Αγιον Ορος ένιωσε την ψυχή του «να ανοίγει». Δεν μιλάει για θρησκευτική εμπειρία, αλλά για ολιστική. «Ποτέ δεν σκέφτηκα να ασχοληθώ σοβαρά με τη θρησκεία, παρότι μεγάλωσα σε οικογένεια Επισκοπικών, ό,τι πιο κοντινό στον Καθολικισμό υπάρχει στις ΗΠΑ. Μέσω του Καθολικισμού ήμουν θεωρητικά πιο κοντά στην Ορθοδοξία». Στα Βαλκάνια, ο Μέριλ ανακάλυψε ότι η κατάρρευση των παλαιών καθεστώτων είχε δημιουργήσει ένα κενό, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις γρήγορα αναπλήρωσε η Εκκλησία. Το μέλλον θα δείξει με ποιον τρόπο θα αφομοιωθεί στις νέες κοινωνίες η ανάγκη για πνευματικό αντίβαρο.
Στο μυαλό του Μέριλ, η πνευματική εμπειρία συνδέεται άμεσα με την εμπειρία του να γράφει κανείς ποίηση. «H ποίηση δεν μετράει την αξία της με τις πωλήσεις αλλά από τη ζωντάνια της. Καθώς η γενιά του 1920 περνάει σιγά σιγά στην ανυπαρξία, νέοι ποιητές αναδύονται. Είναι ένδειξη μιας πνευματικής δύναμης, ένα κομμάτι της κοινωνίας μέσα από αυτήν αλλά έξω από αυτήν. Οπως και το Αγιον Ορος. Ενας κόσμος απόκοσμος…»
Το νέο βιβλίο του Κρίστοφερ Μέριλ
Το βιβλίο του Κρίστοφερ Μέριλ «Ταξίδι στον Αθω» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» με πρόλογο του Αναστάση Βιστωνίτη και σε μετάφραση του Νίκου Κούτρα. H έκδοση περιλαμβάνει φωτογραφίες του Φρεντ Μπουασονά και του Τάκη Τλούπα από τα δικά τους ταξίδια στο Αγιον Ορος, που δείχνουν τη μακρά παράδοση φωτογραφικής αποτύπωσης της χερσονήσου. Το «Ταξίδι στον Αθω» έχει ήδη μεταφραστεί στα τσέχικα και στα κορεάτικα («όπου», όπως μας πληροφορεί ο Κρ. Μέριλ, «το 25% του πληθυσμού είναι χριστιανοί») ενώ πρόκειται στο μέλλον να κυκλοφορήσει και στο Ιράν.