Σε τι χρησιμεύει η τέχνη;

4' 30" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Οτι οι τέχνες κατά κάποιο τρόπο είναι ωφέλιμες, είναι μια γενικά αποδεκτή ιδέα. Τι σημαίνει όμως το «ωφέλιμες» ή πώς είναι ωφέλιμες, εάν είναι, και σε ποιους είναι απροσδιόριστο. Εξίσου απροσδιόριστο, παρά τις μέχρι τώρα προσπάθειες, παραμένει και το τι σημαίνει ουσιαστικά «τέχνες ή τέχνη».

Μάζα και άτομο

Υπάρχει η πρακτική πλευρά που κατ’ ουσίαν σημαίνει οικονομική. Αν οι τέχνες προσφέρουν δουλειές με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ή κομίζουν έσοδα μέσω της κατανάλωσης, τότε είναι ωφέλιμες. Αυτή η πλευρά είναι και η περιφρονητέα, γιατί υποβιβάζει την τέχνη σε οικονομική αξία. Και δεν είναι η μόνη· υπάρχουν και άλλες εξίσου κακές πλευρές, όταν προσπαθούμε να αντιληφθούμε το φαινόμενο «τέχνες». Και αυτές εξερευνά ο Τζον Κάρεϊ στο διεισδυτικό βιβλίο του «Ποια η ωφέλεια των τεχνών;», που εκδόθηκε πρόσφατα (εκδ. Φέιμπερ, 204 σελ. 12,99 στερλίνες).

Για τον Αδόλφο Χίτλερ και το καθεστώς του, που η χορηγία του των τεχνών υπήρξε η μεγαλύτερη στην ιστορία του πολιτισμού, η τέχνη ανυψώνει τον άνθρωπο πάνω από τη μικρόνοια της καθημερινότητας και δείχνει ότι τα ατομικά δεινά δεν είναι μεγάλης αξίας. O Φύρερ χαιρέτισε τον βομβαρδισμό των γερμανικών πόλεων από τους Συμμάχους, ως μια ευκαιρία ένδοξης ανοικοδόμησής τους στο πλαίσιο της μεγάλης αρχιτεκτονικής. Είναι και αυτό ένα στοιχείο, που βοηθεί να καταλάβουμε τη βαθιά απανθρωπιά της ιδεολογίας του. Αυτή είναι η άποψη της ιδεατής συλλογιστικότητας. Υπάρχει και η άλλη άποψη που λέει ότι η τέχνη, πιο συγκεκριμένα η «υψηλή τέχνη», μας φέρνει σε επαφή με το «καθαρό», το «ιερό», το «αγνό» ή όπως αλλιώς θέλει να ονομάσει κανείς την ποιότητα εκείνη που βρίσκεται πέρα από τον αναυθεντικό, ακάθαρτο μαζικό πολιτισμό (Ζαν Μποντριγιάρ, Τζέφρι Χάρτμαν). Και αυτή η στάση έχει κάτι το φασιστικό. Φυσικά, καθώς γράφει ο Μπλέικ Μόρισον στην «Γκάρντιαν», η υπεράσπιση της υψηλής τέχνης δεν σημαίνει φασισμό. Ομως, τότε αυτή η θέα, όσο και η τρομοκρατία, βλασταίνουν από την ίδια αμόλυντη ρίζα η οποία θέλει να τυλίγει την ανθρώπινη ύπαρξη γενικά. Οπως συμπεραίνει ο Κάρεϊ, η ιδεατή συλλογικότητα του Αδόλφου Χίτλερ και η ιερή ατομικότητα του λεπταίσθητα ναρκισσιστικού κύκλου του Μπλούμσμπερι στο Λονδίνο των αρχών του 20ού αιώνα (όλοι οι καλλιτέχνες είναι αριστοκράτες) στο βάθος ταυτίζονται.

Στις προβιομηχανικές κοινωνίες, η τέχνη διαχεόταν σε όλη την κοινότητα. Αφότου, όμως, δημιουργείται στα μέσα του 18ου αιώνα, ο όρος «αισθητική» (και οι εκπτώσεις του καλαίσθητος, λεπταίσθητος κ.λπ.) η τέχνη έγινε το τέμενος ιερέων. Για τον Καντ η τέχνη ήταν καλή και ωφέλιμη εφόσον παρείχε το δρόμο για τα υπεραισθητά πεδία της ομορφιάς και της αλήθειας. Τον δρόμο αυτό ανοίγουν μόνο λίγοι, μεγάλοι καλλιτέχνες. Και για τον Χέγκελ και τον Σοπενχάουερ στη συνέχεια, το αληθινό κοινό της τέχνης ήσαν λίγοι, ασυνήθιστα προικισμένοι, άνθρωποι. Οι άλλοι, η ανθρώπινη μάζα, είναι ανίκανοι να καταλάβουν την τέχνη. Το μόνο που μπορούν να κάνουν οι μυημένοι προς όφελος της μάζας, είναι να την καθάρουν από τις κακές, ακάθαρτες συνήθειες.

Η άποψη αυτή διαπερνάει το Ρωμαντικό κίνημα και τη συνέχειά του, τον μοντερνισμό. Για αμφότερα, το αίμα του καλλιτέχνη είναι διαφορετικό από των άλλων ανθρώπων. Κι αυτή η ιδέα κρατά και σήμερα. O Αμερικανός κριτικός Αρθουρ Ντάντο πρσβεύει, ότι μόνον οι ειδικοί γνώστες μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν το πραγματικό νόημα ενός έργου τέχνης. Σε αυτήν τη σφαίρα της υπερφυσικής, ελιτίστικης ερμηνείας μετέχουν λίγο πολύ, ο Μάρσαλ Μακλιούαν, ο Αντόρνο, ο Βάλτερ Μπενγιάμιν, η Αϊρις Μέρντοχ. Οπως και από την εντελώς αντίθετη πλευρά, οι επιστήμονες εκείνοι που λένε ότι η αξία της τέχνης μπορεί να υπαχθεί σε φόρμουλες και κλίμακες από το 1 έως το 10. H άποψη του Κάρεϊ είναι σχετικιτιστική και θέλει να είναι πιο πλατιά: «Εργο τέχνης είναι ό,τι ο καθένας θεωρεί ως τέτοιο, έστω και αν είναι έργο τέχνης μόνο γι’ αυτόν».

Μια άλλη παραδοσιακή αντίληψη, περί ωφελείας της τέχνης, είναι ότι προκαλεί μια υπεραισθητή, ονειρική μετάβαση στην αλήθεια, ένα όραμα, μια οπτασία της αλήθειας. Για τον Κάρεϊ αυτά είναι παραμύθια που μπορεί να προκαλέσει ένα οποιοδηποτε παραισθησιογόνο χαπάκι. Οσον αφορά την άλλη άποψη, ότι η τέχνη ωφελεί τον άνθρωπο ηθικά, τον κάνει ηθικότερο, αυτή εξαφανίστηκε την περίοδο 1939-1945, όταν οι διοικητές των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης ήταν λάτρεις της κλασικής μουσικής. Τον απασχολεί -όμως- η πιο πρόσφατη ιδέα, και του Σίμονς Χίνι μεταξύ άλλων, ότι οι ήχοι και οι ρυθμοί της ποίησης ανακινώντας προσυνειδητά στρώματα σκέψης αγγίζουν τη βάση της συν-παθητικής υπάρξεώς μας, και φέρνοντάς μας πιο κοντά προς τους άλλους, εξημερώνει κάπως την επιθετικότητα και τα δεινά της. Την αντιστρέφει, όμως, λέγοντας ότι αν οι αναγνώστες της ποίησης στην πλειοψηφία τους είναι ευγενή, καλλιεργημένα, στο καλό στραμμένα άτομα, αυτό δεν είναι αποτέλεσμα της ποίησης, αλλά η αιτία μέσα τους που τους ώθησε να στραφούν στην ποίηση.

Ποια είναι λοιπόν η ωφέλεια της τέχνης; Για τον μυθιστοριογράφο Ντ. Μπ. Σ. Πιέρ ήταν ότι ενώ έτοιμος να αυτοκτονήσει, αποφάσισε να μην το κάνει, αφού άκουσε μια συμφωνία στο ραδιόφωνο. Και έχει αποδειχθεί ότι η τέχνη έχει μόνο πολλά οφέλη να προσφέρει στους ισοβίτες φυλακισμένους και στη θεραπεία των μανιοκαταθλιπτικών.

Πέρα από τις υπερβολές

Οπως και στο προηγούμενο βιβλίο του «Οι διανοούμενοι και οι μάζες» και σε αυτό η θέση του Κάρεϊ είναι πλάι στον μικρό άνθρωπο και απέναντι στον μεγάλο. Με υπερβολές, όπως όταν καταδικάζει την όπερα ή την εννοιοκρατική (κονσεψουαλιστική) τέχνη ή όταν προτείνει τον κινηματογράφο και την τηλεόραση (μαζικές τέχνες) ως κίνητρα και αρωγούς στη φαντασία της ηθικής. Τελικά, όμως, αυτά με τα οποία συμφωνεί κανείς είναι περισσότερα από εκείνα με τα οποία διαφωνεί και αυτό δεν είναι λίγο, όταν θίγεται ένα τόσο πολυσύνθετο, θερμό, γόνιμο στη σκέψη και επίκαιρο θέμα.

comment-below Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή
MHT