H προσωπογραφία καταθέτει τον προσωπικό χώρο. Τους δύο τελευταίους αιώνες τουλάχιστον. Παλιότερα και ακόμη πιο παλιά από παλιότερα είχε μια δημόσια διάσταση προωθώντας την εικόνα ηγεμόνων, επωνύμων και διασήμων. H αυτοπροσωπογραφία θα υπέθετε κανείς είναι η πιο προσωπική από τις προσωπικές τέχνες. Δεν ήταν, όμως, αυτή η απαρχή της. O Ρέμπραντ έχει κάνει πάμπολλες προσωπογραφίες επιδεικνύοντας, όμως, όχι τον εαυτό του, αλλά την τέχνη του, για να προσελκύσει πελάτες. Αλλωστε, στις εποχές εκείνες πριν από τη μηχανική αναπαραγωγή, η αυτοπροσωπογραφία ήταν ο ευκολότερος τρόπος για την επίδειξη της δεξιοτεχνίας ενός καλλιτέχνη στη μίμηση της πραγματικότητας.
Παρά ταύτα, όμως, μερικές προσωπογραφίες αναδίνουν την αίσθηση του προσωπικού χώρου. Κοιτάζοντας κανείς νιώθει πως μπαίνει μέσα σε έναν προσωπικό χώρο ή τουλάχιστον ότι συνάπτει μια προσωπική σχέση με τον απεικονιζόμενο. Αυτός, όμως, ο απεικονιζόμενος, κάθε άλλο παρά κοιτάζει τον μετά αιώνες θεατή του, αλλά κάτι πολύ πιο συγκεκριμένο και πολύ πιο κοντά του, στον χώρο και στον χρόνο. O «Μπίντο Αλντοβίτι» του Ραφαήλ κοιτάζει κάτι τρυφερά, πιθανότατα, όμως, αυτό ήταν η ερωμένη του και όχι οι επισκέπτες του 2005 στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, όπου πραγματοποιείται τώρα μια ωραία έκθεση πορτρέτων προερχόμενα από τη μεγάλη συλλογή της.
Ο Αλντοβίτι ήταν τραπεζίτης, όμως τίποτα στην προσωπογραφία του από τον Ραφαήλ, δεν δείχνει τον πλούτο του, την κοινωνική έκθεση, τη δύναμή του. Το μόνο που υπάρχει είναι η δική του ομορφιά και το δικό του βλέμμα, τα οποία, όμως, είναι της ερωμένης του και όχι του θεατή του τού 2005. Αυτός είναι ένας αδιάκριτος εισβολέας. H ποιότητα της ατομικότητας και του συνακόλουθου μυστηρίου που φέρει κάθε ατομικότητα όταν είναι δοσμένη από έναν καλλιτέχνη, είναι στοιχεία παρόντα στα περισσότερα πορτρέτα. Αυτή είναι και η διάρκειά τους. Οτι δίνουν στον θεατή τη συγκίνηση του απορρήτου, του παράνομου. Και τούτη η συγκίνηση είναι ισχυρότερη, όσο πιο ανώνυμα είναι και το μοντέλο και ο ζωγράφος που το απαθανάτισε.
Το ευφυέστερο τέχνασμα με το οποίο ο ζωγράφος αποδίδει το μυστήριο του ατόμου, είναι το βλέμμα. Το βλέμμα, καθώς γράφει ο Φίλιπ Χένσερ στον «Γκάρντιαν», μπορεί να κοιτάζει έξω και έτσι να εμπλέκει και τον θεατή στο δικό του οπτικό πεδίο. Να τον κάνει να νομίζει ότι κοιτάζει αυτόν. Στην πραγματικότητα, όμως, μπορεί να κοιτάζει κάτι άλλο, το έτερο ήμισυ π.χ. όπως στο πορτρέτο της συζύγου του Αγγλου ζωγράφου Αλαν Ράμσεϊ (1754). Ολος ο πίνακας είναι αυτή η, κατά το ήμισυ ορατή, ανταλλαγή δύο βλεμμάτων. Το μυστήριο τούτο είναι μια μοναδική ικανότητα της ζωγραφικής. H λογοτεχνία δεν μπορεί να το αποδώσει με λόγια, τη στιγμή που γίνεται το κοντινότερο που μπορεί να φτάσει, είναι μια σειρά ενδόμυχων επιστολών όπου το μυστήριο όμως σχηματίζεται σιγά σιγά μέσα στον αναγνώστη τους.
Συχνά ο ζωγράφος αποδίδει τούτο το μυστήριο της οικειότητας βάζοντας στο έργο κάποιο ανεξήγητο αντικείμενο ή μια χειρονομία. Αλλοτε με μια συμπεριφορά που δεν θα ήταν ανεκτή στον πραγματικό κόσμο. Σε ένα από τα ωραιότερα πολυπρόσωπα πορτρέτα του Τζόσουα Ρέινολντς, την «Οικογένεια του Δούκα του Μάλμπορο» (1777) τα κύρια πρόσωπα είναι άκαμπτα και απόμακρα, όπως πρέπει να είναι εξαιτίας της κοινωνικής τους θέσης, στην πραγματική ζωή. H ζωή του έργου προέρχεται από τα μικρά παιδιά, που με την κίνηση των παιχνιδιών τους στο προσκήνιο αιχμαλωτίζουν την προσοχή του θεατή. Ετσι, συνειδητά ή ασυνείδητα, από τον ζωγράφο, σημειώνεται και ενός είδους ανατροπή της ισχύουσας κοινωνικής ιεραχίας. Κάτι παρόμοιο παρατηρείται και σε ένα έργο από άλλους πολιτισμούς και άλλους καιρούς, τον «Σεΐχη Χουσεΐν και τον υπηρέτη» του από τη μογγολική δυναστεία του 16ου αιώνα. O υπηρέτης που δεν έχει όνομα παρουσιάζει μια αξιοθαύμαστη ισότητα με τον αφέντη του, μολονότι τα έργα τους είναι διαφορετικά. O κύριος, σουφιστής μύστης, είναι βυθισμένος στους στοχασμούς του, ενώ ο υπηρέτης ετοιμάζει το φαγητό. O καθένας του στο έργο του αποδίδονται με αξιοθαύμαστη ζωντάνια και το διπλό πορτρέτο τους είναι τόσο η καίρια καταγραφή δύο ανθρώπινων τόπων της Ανατολής, όσο και μια ζωντανή απεικόνιση της ζωής στο εσωτερικό του σπιτιού.
Ενας φανταστικός διάλογος
Στην ανατολίτικη τέχνη, το αίσθημα του ιδιωτικού χώρου και το αίσθημα της άπρεπης εισβολής σε αυτόν, προκαλούνται δίχως τη συμπερίληψη του βασικού τεχνάσματος της δυτικής τέχνης· το βλέμμα του μοντέλου. Οταν κοιτάζουμε ένα πορτρέτο όπου το μοντέλο κοιτάζει έξω, όπως ο «Μπίντο Αλντοβίτι» του Ραφαήλ ή η γυναίκα του Αλαν Ράμσεϊ, νιώθουμε ότι ο ζωγράφος έχει πλάσει ένα ηρωικό πρόσωπο, άντρα ή γυναίκα. Είναι κάποιος που λέει: «Αυτός είμαι εγώ», με έκφραση άμεση και σαφή. O διάλογος ξεκινάει όταν νομίζει ο θεατής ότι αυτός είναι το αντικείμενο του βλέμματος του πίνακα. Και μπορεί τούτο να είναι, όπως κάθε διάλογος, πολύ γόνιμος. Μπορεί, όμως, ο πίνακας να μη θέλει να κάνει διάλογο παρά μόνο με εκείνο το πρόσωπο, στο οποίο κατευθύνει το βλέμμα του, μέσα στον δικό του συγκεκριμένο χώρο και χρόνο· μέσα στη ζωή του. ΄H μπορεί να τους κοιτάζει όλους, τότε και τώρα, σαν μια μάζα ανθρώπινη, πρόσκαιρη και φευγαλέα.