Οι μνήμες μοιάζουν συχνά με σπινθήρες ζωής. Ανάβουν βιαστικά εκεί που δεν το περιμένεις, φωτίζουν ίσα ίσα το σημείο που έχουν επιλέξει, κι ύστερα χωρίς πολλά πολλά ενοχοποιητικά αποτυπώματα διακτινίζονται στο πουθενά, για να ξανάρθουν στο μέλλον, κάθε φορά που το θυμικό χωλαίνει στη στυφή καθημερινότητά του. Μόνο που φέτος, οι μνήμες της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, αν και απομακρυσμένες από το μεγάλο γεγονός, από τον μαζικό θάνατο και την αναπάντεχη καταστροφή, μοιάζουν σαν στοιχειωμένα δένδρα, μισοκαμένα, με ελάχιστα κιτρινισμένα φύλα και τις ρίζες να μισοεξέχουν, εκτεθειμένες στα βλέμματα κάθε περίεργου ανθρώπου. Ισως γιατί οι επιθέσεις της ομάδας του Αιγύπτιου εξτρεμιστή Αττα και η αντεπίθεση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και το Ιράκ δεν αρκέστηκαν σε τυποποιημένους τίτλους «επίθεση – αντεπίθεση», αλλά διαμόρφωσαν έναν καινούργιο διπολικό κόσμο, από τις ατραπούς του οποίου όλοι εμείς οι μη ενοχοποιημένοι πολίτες καλούμεθα να πορευτούμε. Εκείνες οι μνήμες, δηλαδή, αφορούν και επηρεάζουν ώς το μεδούλι της σύμπασα την ανθρωπότητα.
Η ασκητική μορφή του Οσάμα μπιν Λάντεν, του καλοζωισμένου συνεργάτη του Αλ Ζαουάχρι και του εκπροσώπου του σουνιτικού εξτρεμισμού στο Ιράκ, Αλ Ζαρκάουι, μπορεί να σχηματίζονται κατά καιρούς στα αραβικά τηλεοπτικά δίκτυα -συνήθως αχνά, πρόσωπα μεσαιωνικά, αλλά μεσσιανικά συγχρόνως- δεν υπάρχει, όμως, κανένα στοιχείο που να συνηγορεί στο ότι οι εμπνευστές και διοργανωτές των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου εξακολουθούν να βρίσκονται εν ζωή και εξακολουθούν να αποτελούν στόχο εξόντωσης για τους Αμερικανούς στρατιώτες που πολεμούν στο Αφγανιστάν και το Ιράκ. Παρά ταύτα, γύρω από το όνομά τους έχει στηθεί μια ολόκληρη φιλοσοφία, μια πολιτική τρομοκρατίας θα έλεγα, που φτάνει και περισσεύει για να διανύσουμε ένα μεγάλο κομμάτι του 21ου αιώνα, έτσι όπως δεν το είχε φανταστεί ο Χομπσμπάουμ.
Πρώτα απ’ όλα, αυτό που ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου είναι ένας παγκόσμιος πόλεμος. Από τη Βόρεια Αμερική ώς την Ινδονησία, με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, ο πόλεμος αυτός έχει στήσει φονικό παραγάδι σε δεκάδες κράτη και εκατομμύρια ανθρώπους. Σε ορισμένες χώρες έλαβε κιόλας τη μορφή εμφυλίου πολέμου, ενώ κανείς δεν αμφισβητεί πλέον ότι αποτελεί τη χειρότερη μορφή επανάστασης εντός των ορίων της ισλαμικής επικράτειας. Κάπως έτσι αναδείχθηκαν την τελευταία τετραετία οι διαφορές του Ισλάμ από το Πακιστάν ώς την Τουρκία, όπως αναδείχθηκαν και οι εχθρικοί μουσουλμανικοί πυρήνες στην Ευρώπη. Τα παραδείγματα στην Ολλανδία και τη Βρετανία αποτελούν ενδεχομένως παρονυχίδα του μίσους και της πιθανής βίας που εμφιλοχωρεί στις δημοκρατικές χώρες της Δύσης και εκπορεύεται από νεαρούς ισλαμιστές τρομοκράτες.
Το σημαντικότερο στοιχείο, ωστόσο, αυτής της ανατρεπτικής συγκυρίας είναι ο καινούργιος διπολισμός. Θα υπέθετε κάποιος ότι με τόσες πολλές χώρες αναμεμειγμένες, με τέτοια παγκοσμιότητα της αντίδρασης, ο διπολισμός δεν θα είχε θέση. Κι όμως, όπως επισημαίνουν οι σοφότεροι ημών, η ανθρωπότητα μετά το τέλος του διπολισμού του Ψυχρού Πολέμου βρίσκει έναν αλλον διπολισμό. Θα είναι λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνος; Αυτό μέλλει να φανεί. Ο ένας πόλος, πάντως, είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο άλλος, η βίαιη πτέρυγα του σουνιτικού ισλαμισμού, τον οποίο εκπροσωπεί η Αλ Κάιντα.
Από της ενάρξεως του πολέμου κατά της διεθνούς τρομοκρατίας, πολλοί αν όχι οι περισσότεροι αναλυτές έχουν εκλάβει ως δεδομένη την ύπαρξη μιας ισλαμικής λερναίας ύδρας, η οποία ενώ της κόβεις το ένα κεφάλι, την ίδια στιγμή αποκτά ένα άλλο. Το αποτέλεσμα αυτού του δεδομένου είναι ότι οι πιο ενδιαφέρουσες νίκες της αμερικανικής κυβέρνησης -η ανατροπή, ας πούμε, του τυραννικού καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν- είναι ασκήσεις σε σκηνικό ματαιότητας ή ακόμη χειρότερα αντιπαραγωγικές προκλήσεις που οδηγούν στη στρατολόγηση αντιαμερικανών τρομοκρατών παντού στον κόσμο. Βεβαίως εδώ μιλάμε για ασύμμετρο πόλεμο που βασίζεται στην ψυχολογία του τρόμου. Αυτός άλλωστε ήταν ο πυρήνας της σκέψης του Μπιν Λάντεν όταν αποφάσιζε να πλήξει τους Δίδυμους Πύργους. Εάν η Αμερική, είπε ο Λάντεν, μπορούσε να φύγει από τη Σομαλία το 1993 με μικρές σχετικά απώλειες, τότε αν υποβαλλόταν σε άλλου είδους μαζικά μαρτύρια, αν πνιγόταν στο αίμα, τότε θα έφευγε όχι μόνον από τη Σαουδική Αραβία, αλλά απ’ όλο τον αραβικό κόσμο, τη Μεγάλη Μέση Ανατολή και γενικότερα από τον «πολύτιμο» κόσμο του Ισλάμ. Αλλά αι βουλαί των συντηρητικών γερακιών της Ουάσιγκτον ήταν διαφορετικές. Στην κυριολεξία στον αντίποδα. Κι ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες πριν από την 11η Σεπτεμβρίου είχαν στήσει το σκηνικό της λιγότερο δυνατής παρέμβασης, ξανοίχτηκαν στους ορίζοντες του αραβικού κόσμου, προβάλλοντας το όραμα της διασποράς της δημοκρατίας… ξέρετε, το περιτύλιγμα των οικονομικών συμφερόντων. Το ερώτημα είναι κατά πόσον τέσσερα χρόνια μετά το μεγάλο πλήγμα στους Διδύμους Πύργους της Νέας Υόρκης, το τοπίο παραμένει εξίσου θολό με το αρχικό ή έχουν δημιουργηθεί μικρές νησίδες πρασίνου.
Είναι γεγονός, πάντως πως η εικόνα που η ανθρωπότητα είχε σχηματίσει στις οθόνες του νου για τη δημοκρατία και τα δημοκρατικά καθεστώτα άλλαξε ριζικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Η ορμητική εισβολή στον κόσμο της Δύσης μιας χούφτας αποφασισμένων εξτρεμιστών μουσουλμάνων έχει ανατρέψει τις συντεταγμένες του πλαισίου ζωής μας. Ο κίνδυνος να στηθούμε κάποια στιγμή ομαδικώς ως κοινωνίες στο απόσπασμα, πληρώνοντας τη γεωπολιτική απληστία παλαιότερων ηγεσιών μας, είναι το ένα σενάριο. Το απευκταίο. Το δεύτερο σενάριο, το πιο αισιόδοξο, θα πρέπει να συνδεθεί με την προσπάθεια εκδημοκρατισμού των μουσουλμανικών κρατών, όχι με βάση τον δυτικό τρόπο σκέψης, αλλά με τη δημιουργία εσωτερικών αναγεννησιακών πυρήνων. Αφήστε τους να το κάνουν με τον δικό τους τρόπο, απλώς κρατήστε τους λίγο το χέρι, έλεγε ένας αναλυτής του Μπι Μπι Σι στην εκπομπή Hard Τalks.
Ο Ισαάκ Μπερλίν θεωρούσε τον 20ό αιώνα ως τον πιο φριχτό στη δυτική ιστορία. Και ο 21ος; Είναι σίγουρο ότι ο 21ος αιώνας θα συνεχίσει να γιορτάζει τους θριάμβους της ανθρώπινης διάνοιας, όπως λεει ο Χομπσμπάουμ, οικονομικά θα είναι σε καλύτερη κατάσταση και ίσως είναι σε θέση να προσαρμοστεί στο καινούργιο περιβάλλον, μαθαίνοντας παράλληλα να χρησιμοποιεί τις τεράστιες δυνάμεις που έχει στη διάθεσή του χωρίς να αυτοκαταστραφεί. Ωστόσο, ποιος είναι αυτός που μπορεί, σήμερα τουλάχιστον, να προβλέψει με σχετική σαφήνεια το μέλλον των πολιτικών και πολιτισμικών σχέσεων; Μάλλον κανείς, εκτός αν επιλέξουμε τον δρόμο της επιστημονικής φαντασίας. Η λογική λέει ότι όταν παλεύεις για μεγάλους σκοπούς, όπως στο παρελθόν οι άνθρωποι πολέμησαν κατά του ναζισμού, είναι αδύνατον να πεις ότι το τίμημα που κατέβαλες ήταν υψηλότερο από το αποτέλεσμα που επιτεύχθηκε. Θα ήταν καλύτερος ο κόσμος αν δεν είχε η ανθρωπότητα αντισταθεί στη ναζιστική επιθετικότητα; Και για να το επικαιροποιήσουμε: Θα ήταν καλύτερος ο κόσμος αν δεν απαντούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην ισλαμική επιθετικότητα; Στην περίπτωση του ναζισμού, ακόμη και από την πλευρά της ύστερης γνώσης είναι αδύνατο να μην παραδεχτούμε πως κάναμε πολύ κακό, κάναμε όμως και πολύ καλό. Στην περίπτωση της διεθνούς τρομοκρατίας, όμως; Το πρόβλημα δεν είναι να θέλεις έναν καλύτερο κόσμο, αλλά να πιστεύεις στην ουτοπία ενός τέτοιου κόσμου.