Μανουέλ Καστέλς – Ο γαλαξίας του Διαδικτύου. Στοχασμοί για το Διαδίκτυο, τις επιχειρήσεις και την κοινωνία.
μετ. Ελ. Αστερίου, πρόλ. Ν. Κοτζιάς, εκδ. Καστανιώτη
Σκαπανέας της νέας αστικής κοινωνιολογίας, πρωτοπόρος ερευνητής των νέων τεχνολογιών και του αντίκτυπου που αυτές έχουν στις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές δομές, ο Μανουέλ Καστέλς δημοσίευσε από το 1996 ώς το 1998 την πολυσέλιδη τριλογία του για τη νέα εποχή της πληροφορίας και της δικτύωσης («The information age»), που αμέσως έγινε σημείο αναφοράς για την έρευνα στο συγκεκριμένο πεδίο. Εισηγούμενος τον όρο «δικτυωμένη κοινωνία» και την άποψη ότι τα δίκτυα αποτελούν τον νέο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης, στην αρχή του πρώτου τόμου της τριλογίας («Η ανάδυση της δικτυωμένης κοινωνίας») διατυπώνει τη θέση ότι «οι κοινωνίες μας δομούνται όλο και περισσότερο με άξονα τη διπολική αντίθεση ανάμεσα στο «Δίκτυο και τον Εαυτό». Συνοπτικά και περισσότερο εκλαϊκευτικά, εκθέτει την θέση αυτή στον «Γαλαξία του Διαδικτύου» – που παραπέμποντας ευθέως στον «Γαλαξία του Γουτεμβέργιου» του Μακ Λούαν τονίζει το βάθος των αλλαγών και των αναδιαρθρώσεων που προκύπτουν από τη δημιουργία και τη διάχυση του Διαδικτύου.
Ακολουθώντας τη διπολική αυτή αντίθεση, ο Καστέλς διερευνά τα υλικά και άυλα δίκτυα που δομούν τη σύγχρονη κοινωνία, με πρώτο το Διαδίκτυο, προϊόν δικτύωσης και το ίδιο: «Το Διαδίκτυο γεννήθηκε από την απίθανη διασταύρωση της μεγάλης επιστήμης, της στρατιωτικής έρευνας και της ελευθεριακής κουλτούρας». Συγκεκριμένα, το Διαδίκτυο αναδύθηκε μέσα από τη σύγκλιση των στρατιωτικών αναγκών με το ακαδημαϊκό όραμα και την επιστημονική τεχνογνωσία. Την προαγωγή του ανέλαβαν τα πανεπιστημιακά δίκτυα, που συνδέθηκαν στην πορεία με αυτόνομα δίκτυα χρηστών και επιχειρηματιών, οι οποίοι κατέβασαν, τελικά, τις εφαρμογές στο ευρύ κοινό.
Ο κόσμος των επιχειρήσεων
Ο Καστέλς ανατέμνει το κοινωνικό συγκείμενο του Διαδικτύου, τη φύση του ως εργαλείου επικοινωνίας και τεχνολογίας αιχμής συγκρινόμενης με τον ηλεκτρισμό, αλλά και ως τεχνολογικής βάσης της νέας κοινωνικής οργάνωσης. Στη νέα, δικτυακή και δικτυωμένη οικονομία περιλαμβάνει όλες τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο Διαδίκτυο και για το Διαδίκτυο, αλλά και όλες όσες καταργούν την κάθετη, ιεραρχική δομή, επιλέγουν την οριζόντια δικτύωση και χρησιμοποιούν τα κάθε λογής και υφής δίκτυα για να επικοινωνήσουν με τους εργαζομένους, τους πελάτες και τους προμηθευτές τους.
Υπογραμμίζει τη σχέση των επιχειρήσεων αυτών με το χρηματιστήριο αξιών, όπου εν τέλει αξιολογούνται, ανιχνεύει τις εργασιακές ανατροπές στον νέο τρόπο παραγωγής, που δεν οδηγούν τόσο στην αναμενόμενη επικράτηση της τηλε-εργασίας, αλλά σε άλλες αλλαγές, όπως η ανακατανομή των δύο φύλων λόγου χάρη, με την ευέλικτη γυναίκα να επικρατεί του οργανωτικού άνδρα και, κυρίως, στην εμφάνιση ενός νέου τύπου εργαζομένου υψηλών προδιαγραφών, του «αυτοπρογραμματιζόμενου εργαζομένου», ο οποίος μαθαίνει να μαθαίνει και να προσαρμόζει τις γνώσεις και τις πρακτικές του στις εκάστοτε συνθήκες στον «χώρο των ροών».
Ο Καστέλς χρησιμοποιεί παραδείγματα γνωστών εταιρειών, όπως η Cisco, η Dell αλλά και η Ζara, για να αποδείξει τον διαρθρωτικό ρόλο της δικτύωσης στην οικονομία. Οπως εξάλλου και στην κοινωνική ζωή, μέσω των κοινωνικών κινημάτων που υποστηρίζονται, αλλά και οργανώνονται πλέον δικτυακά και διαδικτυακά, στην πολιτική, με την ενίσχυση της δημοκρατίας και της διαφάνειας και τη συνεργασία των κρατών και των οργανισμών, αλλά και στην πολεοδομία – χωροταξία, με την ανάπτυξη της μεγαλούπολης και τη μετατροπή της σε τεχνόπολη και ψηφιακή πόλη.
Ο Καστέλς δεν παραγνωρίζει τα αρνητικά σενάρια: την ενδεχόμενη και επαπειλούμενη κατάρρευση των ηλεκτρονικών συστημάτων, τον κυβερνοπόλεμο, τον έλεγχο και την πλήρη χειραγώγηση της ιδιωτικής ζωής, την εμπορευματοποίηση του Διαδικτύου και την κατάργηση της ελευθερίας της έκφρασης, και άλλα πολλά. Επειδή όμως το Διαδίκτυο αποτελεί μια μη προβλέψιμη μηχανή (non trivial machine), τα δεδομένα που εισάγονται δηλαδή, μπορούν ανά πάσα στιγμή να το αναπρογραμματίσουν, να το αναπροσανατολίσουν, και η εισαγωγή αυτών των δεδομένων εμπίπτει στη δικαιοδοσία του ανθρώπου, ορθώς ο Καστέλς θεωρεί ότι κάθε πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη και απαραίτητη είναι η επαγρύπνηση και η συμμετοχή στους αγώνες που δίνονται σήμερα στο Διαδίκτυο και για το Διαδίκτυο.
Περνώντας από το δίκτυο στον Εαυτό, ο συγγραφέας εξετάζει την ιδιαίτερη κουλτούρα του Διαδικτύου, η οποία προκύπτει από τους κώδικες και την ηθική των ομάδων που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία του.
Την ομάδα των επιστημόνων που, ως γνήσια τέκνα του Διαφωτισμού, θεωρούν την επιστήμη και την τεχνολογία εξ ορισμού αγαθοποιές δυνάμεις. Τους χάκερς, τους οποίους ο συγγραφέας επαναπροσδιορίζει σε αντιπαράθεση με τους ενοχλητικούς και απειλητικούς ενίοτε κράκερς των σπασμένων κωδικών, ως ελευθεριακούς τεχνολογικούς μαχητές, που αγωνίζονται για την προαγωγή της ελεύθερης επικοινωνίας μέσω των υπολογιστών, προασπίζουν τον «ανοιχτό πηγαίο κώδικα», διαθέτουν ιδία ηθική και κοσμοαντίληψη, λιγότερο ή περισσότερο πολιτική, και ένα αξιακό σύστημα που δικαιώνει τελικά τον ορισμό του Ρέιμοντ ότι: «χάκερ είναι εκείνοι τους οποίους αναγνωρίζει ως τέτοιους η κουλτούρα των χάκερ». Τις εικονικές κοινότητες, οι οποίες ωστόσο λειτουργούν πολλές φορές ως συγκοινωνούντα δοχεία με το πεδίο των χάκερς. Και τέλος τους ρηξικέλευθους επιχειρηματίες, οι οποίοι είναι μάλλον δημιουργοί και καλλιτέχνες, παρά παραδοσιακοί οικονομικοί παράγοντες.
Ανασκευάζει τα στερεότυπα που χρεώνουν στο Διαδίκτυο τα αποτελέσματα ταξικών, φυλετικών, εθνικών και εθνοτικών ανισοτήτων. Δείχνει ότι η χρήση του Διαδικτύου δεν έχει ως αποτέλεσμα ούτε την αλλοτρίωση ούτε την κατάθλιψη, ούτε πολύ περισσότερο την αντικοινωνική συμπεριφορά, παρά μόνο εάν ξεπεραστεί ένα όριο όπου αγγίζει τα όρια της ψύχωσης. Αντιθέτως, βελτιώνει και τους αδύναμους και τους δυνατούς δεσμούς και κοινωνικοποιεί περαιτέρω το άτομο. Ενώ το κυβερνοέγκλημα και η κυβερνοανομία, από την πορνογραφία ώς την απάτη, δεν αποτελούν παρά νέες εκδοχές της κοινωνικής παραβατικότητας.
Μονόδρομος
Ο Μανουέλ Καστέλς καταβάλλει εμφανείς προσπάθειες πολυσυλλεκτικότητας, τόσο στα παραδείγματα όσο και στη βιβλιογραφία του – που παραμένουν εντούτοις μοιραία αμερικανοκεντρικά. Κάποιες θέσεις του ελέγχονται ήδη από την πραγματικότητα, κάποιοι όροι του, όπως ο «δικτυακός ατομισμός», χρήζουν ίσως περαιτέρω αποσαφήνισης. Επειδή όμως γνωρίζει τέλεια το αντικείμενό του, έχει άποψη και ξέρει να μιλάει απλά, παρακινεί πράγματι τον αναγνώστη να συμμετέχει στη συγκλονιστική αυτή αναδιάρθρωση, στέλνοντας παράλληλα ένα σαφές μήνυμα στις κυβερνήσεις των χωρών: «χωρίς οικονομία και σύστημα διαχείρισης που να βασίζονται στο Διαδίκτυο, οποιαδήποτε χώρα έχει λίγες δυνατότητες να παραγάγει τους πόρους οι οποίοι είναι αναγκαίοι για να καλύψει τις ανάγκες της αειφόρου από οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική άποψη ανάπτυξης».