1) Marie – Claire Amouretti, Jacqueline Christien, FranŒoise Ruz, Pierre Sineux: «Πώς έβλεπαν οι αρχαίοι Ελληνες τον πόλεμο (Μύθοι και πραγματικότητα)». Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαμλής, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2005, σελ. 352.
Τον τελευταίο καιρό όλο και περισσότεροι ερευνητές, και μάλιστα γυναίκες(!), ασχολούνται με τον πόλεμο στον αρχαίο κόσμο, ιδιαίτερα τον ελληνικό. Από τις τρεις γυναίκες, που μαζί με έναν άρρενα αποτελούν την τετράδα συγγραφέων αυτού του βιβλίου, οι δύο, Amouretti και Ruz, μας είναι γνωστές από το συναφές βιβλίο «Κοινωνία και πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», στην ίδια σειρά, που παρουσιάστηκε από αυτήν εδώ τη στήλη.
Σε αυτό το ρεύμα πολεμολογίας διακρίνονται οι Γάλλοι και περισσότερο οι Γαλλίδες, γιατί υπάρχει μακρά γαλλόφωνη παράδοση: Yves Garlan, Pirre Ducrey, Jacqueline de Romilly, Nicole Loraux, Claude Μoss.
Το βιβλίο αυτό, καρπός πολύ αρμονικής συλλογικής εργασίας, κάνει σαφές ότι άλλο πράγμα είναι το πώς οι ίδιοι οι αρχαίοι Ελληνες έβλεπαν, έκριναν και βίωναν τον πόλεμο (καθημερινή και αδιάλειπτη σχεδόν απασχόληση τότε) και άλλο το πώς τον αντιμετωπίζουμε εμείς σήμερα (που ζούμε, εκτός εξαιρέσεων, σε διαρκή «ειρήνη», με μικρές διακοπές). Το πρώτο αντικατοπτρίζεται στη λογοτεχνία, το δεύτερο επιτυγχάνεται μέσω των ιστορικών πηγών (κείμενα ιστοριογράφων, επιγραφές, αρχαιολογικά ευρήματα κ.ά.).
Το έργο διαρθρώνεται σε δύο μέρη: A΄: «Απόψεις για τον πόλεμο από τους Ελληνες της κλασικής εποχής» (ορθότερο θα ήταν «Απόψεις των… Ελλήνων για τον πόλεμο») σε έξι πολύ διαφωτιστικά, για το ευρύ κοινό, κεφάλαια και B΄: «Νέες θεωρήσεις δύο πόλεων: Σπάρτη και Μασσαλία» σε πέντε πολύ πρωτοπόρα, και για ερευνητές, κεφάλαια. Από το πρώτο μέρος υπερέχει το 4ο κεφάλαιο «Οι ιστορικοί: από την έρευνα στη ρητορική» της Ruz, ιδιαίτερα η αναφορά στον Ανώνυμο της Οξυρρύγχου (που, και βέβαια, δεν ήταν «μαθητής του Θουκυδίδη», ούτε όμως και σφετεριστής, όπως ήταν ο Ξενοφών στα «Ελληνικά» του). Μας δίνει την καλύτερη σύνοψη περιεχομένου των αποσπασμάτων των τριών παπύρων, που βρέθηκαν στο αιγυπτιακό Φαγιούμ: (α) του Καΐρου (β) της Φλωρεντίας και (γ) του Λονδίνου για την περίοδο 411-385 π.Χ. Πολύ χρήσιμη προσφορά.
Από το δεύτερο μέρος διακρίνονται τα δύο τελευταία κεφάλαια σχετικά με τη Μασσαλία (και τα δύο της Amouretti) και ιδιαίτερα το τελευταίο (11ο: «H Μασσαλία και οι χώρες της Μεσογείου»). Εκεί εκτίθενται λεπτομερώς όχι μόνον οι διαχρονικές σχέσεις της θυγατρόπολης Μασσαλίας με τη μητρόπολη Φώκαια και τον υπόλοιπο ελλαδικό και ελληνικό κόσμο, αλλά, πράγμα πολύ πιο ενδιαφέρον, με τους Ιβηρες, τους Καρχηδονίους και τους Ετρούσκους – ένα πραγματικό «tour de force» στην έρευνα.
Το βιβλίο έχει βέβαια και λάθη, και στη μετάφραση και στην επιμέλεια. Δείγματος χάριν: «O Αριστοφάνης προεξάρχει τον ρόλο του Χορού» (σελ. 72), δεν είναι «ο συγγραφέας» (σελ. 314, αλλά «η συγγραφέας» και των τριών προηγούμενων κεφαλαίων, η Jacqueline Christien) και «συναθροίσεις αμφορέων» (σελ. 320, σαν να ήταν «συναθροίσεις στρατευμάτων»). Γενικώς ένα πολύ χρήσιμο και τερπνό έργο, χωρίς, φευ, πίνακες και ευρετήρια στο τέλος.
Το αρχαίο συντακτικό
2) Eduard Schwyzer: «H Σύνταξη της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας». Μετάφραση: Γεώργιος Παπατσίμπας και Π. Χαραλαμπόπουλος. Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 2004, σελ. 914.
H μεταφορά στη γλώσσα μας ενός τόσο διάσημου βιβλίου μόνο με τη μετάφραση του Θουκυδίδη (για τον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό) από τον ίδιο «ηρωικό» εκδοτικό οίκο μπορεί να παραβληθεί. Αν και άμεσα προέρχεται από την έκδοση Beck του Μονάχου με τίτλο «Syntax und Syntaktische Stylistik» («Σύνταξη και Συντακτική Υφολογία») του 1988, έμμεσα και ουσιαστικά πρόκειται για τον πρώτο τόμο του περίφημου έργου των Schwyzer – Debrunner, Ελληνική Γραμματική και Σύνταξη σε δύο τεράστιους τόμους, τη Γραμματική ο δεύτερος, το Συντακτικό ο πρώτος, μαζί με έναν τρίτο, που βγήκε πολύ αργότερα («Ευρετήρια λέξεων και πραγμάτων») με επιμέλεια του Δ. I. Γεωργακά (Μόναχο, 19602) και έναν τέταρτο με «Ευρετήρια χωρίων» που συνέταξαν οι F. και S. Radt (Μόναχο, 1971 και 19942). Σημειωτέον ότι τα ευρετήρια αυτού του δίτομου έργου είναι τα καλύτερα στην ιστορία του έντυπου βιβλίου, καθώς επαληθεύεις τις παραπομπές όχι μόνο με τη σελιδαρίθμηση, αλλά με υποδεκάμετρο, που περιλαμβάνεται ως σελιδοδείκτης στον τρίτο τόμο, ώστε να βρίσκεις και τον αριθμό της αράδας στη σελίδα. Και αυτό έχει κατορθωθεί όχι ηλεκτρονικώς, αλλά με Verzettelung, με αποδελτίωση. Ηράκλειος άθλος!
Οι δύο μεταφραστές (και με την άγρυπνη επιμέλεια του φιλολογικώς στιβαρού Γ. Παπατσίμπα) μετέφεραν κατά τρόπο άψογο στα ελληνικά το πολύτιμο αυτό εργαλείο δουλειάς, όχι μόνο για τους φορμαλιστές κειμενοκεντρικούς κλασικούς φιλολόγους ερευνητές και πανεπιστημιακούς, αλλά και καθηγητές της Μέσης Εκπαιδεύσεως, αρχαιογνώστες και φιλάρχαιο κοινό.
Το βασικό δίδαγμα αυτού του βιβλίου, πέραν του συντακτικού, είναι ότι κατά την ερμηνεία συντακτικών φαινομένων έχουν δικαίωμα λόγου όχι μόνο η ψυχολογία και η λογική, αλλά και η ιστορία του πολιτισμού. Αλλά και εδώ πρέπει να αποφεύγονται οι υπερβολές: δεν έχουν όλα τα φαινόμενα κάποιο μυστηριώδες πνευματικό υπόβαθρο.
Γενικώς, σπουδαίο βιβλίο, εφάμιλλη η μετάφραση, άγρυπνη η επιμέλεια, άρτια τα ευρετήρια, εντυπωσιακή η εκτύπωση και η βιβλιοδεσία, αλλά, ποιος θα το περίμενε, σε μονοτονικό! Είναι σαν τον κυνηγό στα βουνά που φοράει μόνο το μαγιό του ή τον ψαροντουφεκά μέσα στη θάλασσα που φοράει πλήρη στολή κυνηγού! Και μια παράκληση. Επισπεύστε τη μετάφραση και της Γραμματικής που (λόγω των νεώτερων ευρημάτων με τη Γραμμική B΄ κ.λπ.), παρουσιάζει εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον και ίσως μεγαλύτερο! Επιτέλους, δεν είναι τυχαίο ότι η γκλαμουριά προέρχεται από τη γραμματική (μέσω της γκραμμαριάς).
* O κ. Ανδρέας Παναγόπουλος είναι καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.