H έκθεση «Μια εικόνα της Βρετανίας» που πραγματοποιείται αυτόν τον καιρό στην Τέιτ Μπρίτεν του Λονδίνου, είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας της πινακοθήκης με το BBC, το οποίο σε προγράμματά του για έξι εβδομάδες παρουσίασε την έκθεση, μέσα από τα χαρακτηριστικότερα έργα της, σχολιασμένα από ιστορικούς, κριτικούς και καλλιτέχνες.
Κάστρα και εργοστάσια
Η έκθεση που αποτελεί το πρωταρχικό γεγονός, είναι καθώς γράφει η Ρέιτσελ Κουκ στην «Ομπζέρβερ», μια γοητευτική εμπειρία. Τούτο μπορεί τυπικά να ερμηνευθεί από το γεγονός ότι τα περισσότερα έργα της, είναι όμορφες τοπιογραφίες. Είναι, λοιπόν, μια βουκολική ειδυλλιακή ευχαρίστηση, η απόλαυση του αστού επιστρέφοντας στις ρίζες του, στη γη με τα βασικά της βιώματα και τις απλές κι ακλόνητες αλήθειες της; Σίγουρα ναι. Δεν είναι όμως μόνο μια αγροτική φαντασμαγορία, όλο καλαμποκοχώραφα και κορίτσια με μάγουλα σαν μήλα, ακατέργαστους χωρικούς και κυρίες και τζέντλεμεν. Ολα αυτά παρελαύνουν από τους πίνακες, αλλά μαζί βρίσκονται και σατανικά εργοστάσια, απειλητικά φράγματα, καπνίζουσες καμινάδες, καμένα χωράφια και χέρια κόκκινα από τον κάματο του χώματος, της σποράς, του θερισμού και του τρύγου. Οι λεπταίσθητες κυρίες με τα πουδραρισμένα μαλλιά και τα μεταξωτά κρινολίνα, είναι εκεί για όποιον θέλει να τις δει. Γενναία αντιπροσωπεύονται στην έκθεση ο Τέρνερ, ο Κόνσταμπλ, ο Σταμπς· ο «Μονάρχης του Γκλεν» (1851) του Εντουιν Χένρι Λαντσίρ είναι από τα αξιοθέατα της Σκωτικής Αίθουσας. Ομως, η βαθύτερη ευχαρίστηση που προσφέρει η έκθεση βρίσκεται στις σκοτεινότερες πτυχές, στα μέρη εκείνα όπου απροσδόκητα συμπίπτουν το τοπίο με τη φαντασία του καλλιτέχνη. Ποιος θα φανταζόταν ότι ένας σωρός χώμα, δουλεμένος με τη φαντασία του ζωγράφου, θα φάνταζε τόσο ωραίος όσο ένα χαρακτικό σε ξύλο;
Η έκθεση χωρίζεται σε έξι αίθουσες, που η καθεμιά της είναι αφιερωμένη σε έναν τόπο.
Η πρώτη από αυτές έχει τον τίτλο «O ρομαντικός βορράς» και ίσως είναι η ωραιότερη, μια και στις τοπιογραφίες αυτές δεσπόζουν τα βουνά αντί των πεδινών χερσότοπων και των βάλτων· πάντα τα βουνά είναι πιο ωραία. Κατ’ ουσίαν η αρχή βρίσκεται στην ανακάλυψη της φύσης που σημειώθηκε τον 18ο αιώνα, με εικόνες της γης σε αιθέριους τόνους. Και το τέλος βρίσκεται στη βιομηχανική επανάσταση. Αυτό που συνδέει τα δύο είναι πρώτα ο φόβος κι ύστερα η παραδοχή, σχεδόν με ευχαρίστηση. Είναι αξιοπερίεργο ότι τόσοι τουρίστες συνέρρεαν να δουν τα ψηλά, πρωτόφαντα φουγάρα των εργοστασίων και τις σιδερένιες γέφυρες, όσοι πήγαιναν να δουν τα ωραία φυσικά τοπία του Γιορκσάιρ. Στη ρεαλιστική απόδοση με λάδι του «Μπάουντερ Στόουν, Μπορουντέιλ» (1863) από τον Ατκινσον Γκρίμσο, είναι αξιοσημείωτο ότι το τοπίο αυτό με τους τεράστιους, απειλητικούς βράχους του, προξενούσε τρόμο στους λίγους επισκέπτες έναν αιώναν πριν. Εκατό χρόνια μετά, στην ελαιαογραφία αυτή, το ίδιο τοπίο εμφανίζεται σαν μεγαλειώδες πολύχρωμο σκηνικό. Οι βράχοι λάμπουν σαν κατεργασμένα διαμάντια και το χώμα γυαλίζει σαν το βελούδο στα σκηνικά μιας θεατρικής παράστασης. Για όσους τα έχουν δει αυτά στην πραγματικότητά τους είναι ενδιαφέρον να τα ξαναβρίσκουν εξιδανικευμένα μέσα από αυτήν την τέχνη.
Δεσπόζουν στο ξεκίνημα δύο τοπία του Νορθαμπερλαντ, το «Κάστρο Νταστανμπέργκ» του Τέρνερ (1797) και το «Κάστρο Μπάμπεργκ» του Τόμας Γκέρτιν (επίσης του 1797). Στο έργο του Τέρνερ, το κάστρο μοιάζει τόσο ζωντανό σαν οι πέτρες του να είναι έτοιμες να κυλήσουν στη θάλασσα κάτω· αντίθετα, το κάστρο του Γκέρτιν είναι ένα πραγματικό ερείπιο που αναδίνει την αίγλη των περασμένων καιρών. Και τον τρόμο, μοιάζοντας με φάντασμα που υψώνεται, σαν ένας σκελετός μέσα στο σεντόνι της ομίχλης.
Ρομαντικό, με έναν άλλο τρόπο είναι το «Σέφιλντ, ιδωμένο από το δάσος Γουίνκομπανκ» του Στάνλεϊ Ρόιλ του 1923, όταν ο τόπος γνώρισε τη μεγαλύτερη εγκατάσταση βιομηχανικών εγκαταστάσεων στην περιοχή. Αυτές διακρίνονται στο βάθος, πολύβουες σαν κυψέλες, ενώ μπροστά μια στενή λουρίδα βααλτότοπου τη θερμαίνει μια ωχρή αχτίδα ήλιου. Οι ατμοί που βγαίνουν όμως από τη βιομηχανικές εγκαταστάσεις δεν είναι πια θερμές, αλλά δηλητηριασμένες με αιθάλη.
Μια άλλη αίθουσα έχει θέμα της το «Εσωτερικό μέτωπο», τον πόλεμο και την ειρήνη στις νότιες περιοχές της Βρετανίας κοντά στις παράκτιες περιοχές της Μάγχης όπου το 1911, συνέρρεε ο μισός πληθυσμός της χώρας, τουλάχιστον μια φορά τον χρόνο. Σ’ αυτήν ξεχωρίζουν δύο έργα, η απαλόχρωμη «Κοπέλα της γης» Ηβλιν Ντάμπαρ (1945) και το «Μέσερμιντ στο μεγάλο πάρκο του Γουίντσορ», Πολ Νας (1940). Το πρώτο διακρίνει μια συγγένεια και περηφάνια στο παράστημα της κοπέλας και το δεύτερο μεταδίδει την απειλή τής επίθεση ακόμη και στα πιο απίθανα μέρη. Στην Αίθουσα της Σκωτίας, βλέπει κανείς, στους πίνακες του Μάικλ Αντριους, το παλιό εκείνο έθιμο του κυνηγιού, με τους κυνηγούς πολύ ζωντανά αποδοσμένους την ώρα της συγκέντρωσής τους. Ενα από τα αξιολογότερα έργα της έκθεσης, στην Αίθουσα των Μεσοπολιτειών, είναι το «Εργοστάσιο βάμβακος Αρκράιτ, τη νύχτα» του παλιότερου ζωγράφου Τζόζεφ Ράιτ (1782). Το κτίριο, μέσα στο σκοτάδι τής πριν από τον ηλεκτρισμό εποχής, φαντάζει σαν παλάτι, με τα τζάμια του φωτισμένα από την αναμμένη φωτιά των τζακιών μέσα.
Μεταμόρφωση της τέχνης
Τα χαρακτικά σε ξύλο του Εντουαρντ Γουάντσγουερθ με τοπία της Μαύρης Χώρας, είναι τόσο σκοτεινά όσο πολύτιμοι σκοτεινοί λίθοι και θυμίζουν περισσότερο από γήλοφους, ακριβές πέτρες με φροντίδα και λεπτότητα σκαλισμένες. Αυτή η παράξενη μεταμόρφωσή του πραγματικού σε κάτι φανταστικό, είναι το νήμα που δένει όλα τα έργα της έκθεσης. Το φανταστικό αυτό έχει δυο όψεις· μπορεί να είναι το ηδύ και το ωραίο της εξιδανίκευσης η οποία συχνά απέχει από την αλήθεια. Και μπορεί να είναι το τραχύ και άσχημο το οποίο μερικές φορές, ως αποτέλεσμα της μεταχείρισης της φύσης από τον άνθρωπο, είναι κοντύτερα στην αλήθεια.