Στο βιβλίο (που πρόσφατα έγινε και ταινία) «Γυρίστε τον Γαλαξία με ωτοστόπ», ο υπολογιστής Deep Thought ανακοινώνει ότι η απάντηση στο έσχατο ερώτημα για τη ζωή, το σύμπαν και όλα τ’ άλλα, είναι… 42. Οι σύγχρονοι φυσικοί νιώθουν εξίσου απογοητευμένοι με τα ανώτερης ευφυΐας όντα που κατασκεύασαν τον Deep Thought, καθώς ανακαλύπτουν ότι η τελική απάντηση στα ερωτήματά τους καταλήγει να είναι μια σειρά από ακατανόητους αριθμούς.
Φανταστείτε τι θα γινόταν αν μία ή δύο από τις θεμελιώδεις σταθερές της ζωής ήταν ελάχιστα διαφορετικές, ας πούμε οι δυνάμεις με τις οποίες έλκονται μεταξύ τους τα άτομα. Μια συνέπεια θα ήταν να παγώσουν οι ωκεανοί της Γης. Το νερό -καθοριστικής σημασίας για τη ζωή- έχει τη μοναδική ιδιότητα να είναι ελαφρύτερο ως στερεό παρά ως υγρό. Ετσι, τα στρώματα πάγου επιπλέουν και σχηματίζουν μια μονωτική στοιβάδα που έμποδίζει τα βαθύτερα νερά να παγώσουν. Αν το νερό ήταν πιο «συμβατικό», τότε οι αρχέγονοι ωκεανοί δεν θα είχαν παραμείνει υγροί ώστε να επιτρέψουν στη ζωή να εξελιχθεί. Κι εμείς δεν θα είχαμε εμφανιστεί ποτέ επί προσώπου γης.
Αυτό είναι το κεντρικό σημείο της αποκαλούμενης «ανθρωπικής αρχής» η οποία ξεκινά από το γεγονός ότι ο άνθρωπος υπάρχει και υποστηρίζει ότι τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του σύμπαντος που ξεπήδησε μέσα από την Μεγάλη Εκρηξη έπρεπε να είναι αυτά ακριβώς που έκαναν αναπόφευκτη την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους. Οι μοναδικές ιδιότητες του νερού εξαρτώνται από μιαν εξαιρετικά λεπτή ρύθμιση των θεμελιωδών σταθερών. Γιατί λοιπόν οι σταθερές αυτές ρυθμίστηκαν έτσι; Γιατί αν δεν είχαν ρυθμιστεί ακριβώς έτσι, δεν θα βρισκόμασταν εδώ.
Οι υποστηρικτές της ανθρωπικής αρχής ισχυρίζονται ότι είναι μάταιο να αναζητούμε θεωρητικές εξηγήσεις για τις συγκεκριμένες αξίες των θεμελιωδών σταθερών. Είναι αυτές που είναι γιατί αν δεν ήταν δεν θα υπήρχαμε εμείς. Οι αντίπαλοί της αρχής αυτής ισχυρίζονται ότι προδίδει έλλειψη φαντασίας, καθώς δεν αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο να υπήρχαν κάποια άλλα είδη. Αυτό όμως είναι πιο δύσκολο να υποστηριχθεί, αν λάβουμε υπόψη μερικές γενικότερες συνέπειες της αλλαγής των φυσικών σταθερών. Αν η δύναμη που συγκρατεί τους πυρήνες των ατόμων ήταν λίγο ασθενέστερη, όλο το υδρογόνο θα είχε μετατραπεί σε ήλιον και δεν θα υπήρχαν τα βαρύτερα στοιχεία. Αν ήταν λίγο ισχυρότερη, το σύμπαν δεν θα είχε καθόλου άτομα.
Μια εργασία του Μάριο Λίβι και του Μάρτιν Ρις, του κορυφαίου Βρετανού αστρονόμου, εξερευνά την αξία της κοσμολογικής σταθεράς, ενός μεγέθους σχετικού με την ποσότητα ενέργειας που υπάρχει στο κενό διάστημα. Αν αυτό το μέγεθος ήταν απειροελάχιστα διαφορετικό, το σύμπαν θα ήταν γεμάτο μαύρες τρύπες ή εντελώς άδειο από άστρα.
Ποιος, όμως, κάνει τις «ρυθμίσεις»; Ενας άλλος λόγος που οι επιστήμονες ανησυχούν, είναι ότι όλες αυτές οι διαπιστώσεις μπορεί να ανατρέψουν την επανάσταση του Κοπέρνικου και να ξαναβάλουν το ανθρώπινο είδος στο κέντρο του σύμπαντος. Ακόμα χειρότερα, μπορεί να διευκολύνουν τους υποστηρικτές της «κυριολεκτικής αλήθειας» της βιβλικής Δημιουργίας να ξαναφέρουν τον Θεό μέσα στην επιστήμη: έναν Θεό που κίνησε τα νήματα για να κάνει δυνατή τη ζωή. Αν όμως χρειάζεται Θεός για να κινήσει τα νήματα του σύμπαντος, τότε ποιος κινεί τα νήματα του Θεού; Φυσικοί όπως ο Μάρτιν Ρις και ο Στίβεν Χόκινγκ προτιμούν ένα άλλο σενάριο σύμφωνα με το οποίο υπάρχουν άπειρα σύμπαντα, το καθένα με διαφορετικές αξίες των θεμελιωδών σταθερών. Σε λίγα μόνο από αυτά είναι εφικτή η δημιουργία αστεριών, ζωής και εξέλιξης.
Για ένα βιολόγο όπως εγώ, η ανθρωπική αρχή διαθέτει πειστική γοητεία. Από παλιά οι φυσικοί ισχυρίζονταν ότι η βιολογία ανάγεται σε χημεία και η χημεία σε φυσική. Τώρα όμως η φυσική ανάγεται σε βιολογία! Για να εξηγήσουν τις αξίες των θεμελιωδών σταθερών, οι φυσικοί πρέπει τώρα να κοιτάξουν όχι μόνο τις εξισώσεις τους αλλά και τη δομή του οφθαλμού ή του εγκεφάλου. Ποιος ξέρει ποιες θεμελιώδεις σταθερές αντλούν την αξία τους από το γεγονός ότι τα ψάρια έπρεπε να κινούνται μέσα στο νερό προτού εξελιχθούν σε χερσαία νοήμονα όντα όπως εμείς. H βιολογία τα εξηγεί όλα.
*Ο Johnjoe McFadden είναι καθηγητής Μοριακής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ και συγγραφέας του βιβλίου Quantum Evolution.