Λουκιανός: «Αλέξανδρος ή ο ψευδομάντης». Ανώνυμος: Μοντανός ο ψευδοπροφήτης». Επιμέλεια τόμου: Δημ. Κυρτάτας. Εισαγωγές Δ.Ι. Κυρτάτας – P.E. Dauzat. Μετάφραση: Αλόη Σιδέρη. Εκδόσεις Αγρα, Αθήνα 2005, σ. 314.
Λουκιανός: «Αλέξανδρος ή ο ψευδομάντης». Ανώνυμος: Μοντανός ο ψευδοπροφήτης». Επιμέλεια τόμου: Δημ. Κυρτάτας. Εισαγωγές Δ.Ι. Κυρτάτας – P.E. Dauzat. Μετάφραση: Αλόη Σιδέρη. Εκδόσεις Αγρα, Αθήνα 2005, σ. 314.
Κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ., όταν ο Χριστιανισμός αγωνιζόταν να επιβληθεί και η αρχαία θρησκεία αισθανόταν ακόμη ικανή να συγκρατήσει τις δυνάμεις της, δύο άνθρωποι σε γειτονικές περιοχές, στη Φρυγία ο ένας, στην Παφλαγονία ο άλλος, χριστιανός ο ένας, εθνικός ο άλλος, ακολουθούσαν παράλληλους βίους και όμοιες τακτικές για να αποκτήσουν οπαδούς. Το μέσον που χρησιμοποίησαν και οι δύο ήταν οι προφητείες και οι χρησμοί. Και στις δύο θρησκείες οι προφητείες ήταν άγνωστες. Στην Παλαιά Διαθήκη, στην οποία στηριζόταν ο χριστιανισμός, οι προφητείες έπαιζαν σημαντικό ρόλο και πολλές φορές στα Ευαγγέλια γίνεται αναφορά σε τέτοιες προφητείες με φράσεις όπως «ίνα πληρωθή το ρηθέν υπό του προφήτου». Στην Καινή Διαθήκη, επίσης, δεν έλειπαν τα προφητικά και αποκαλυπτικά βιβλία, με κορύφωση την Αποκάλυψη του Ιωάννου. Από την άλλη πλευρά, η αρχαία θρησκεία πάντοτε ευνοούσε την ύπαρξη μεθόδων προγνώσεως του μέλλοντος, ενώ υπήρχαν διάσημα μαντεία, όπως της Δωδώνης και των Δελφών ή μεταγενέστερα της Κλάρου και των Διδύμων. Επομένως, δημιουργείται το ερώτημα γιατί ο εθνικός Αλέξανδρος χαρακτηρίζεται από τον Λουκιανό «ψευδομάντης» και γιατί ο χριστιανός Μοντανός προκάλεσε την οργή των ομοθρήσκων του.
Σαρκαστικός παρατηρητής
Μια απάντηση προσπαθεί να δώσει η κοινή έκδοση σε έναν κομψό τόμο του κειμένου του Λουκιανού «Αλέξανδρος ή ψευδόμαντις» κα του κειμένου κάποιου Ανωνύμου που στρέφεται εναντίον του «ψευδοπροφήτη» Μοντανού και διασώζει ο Ευσέβιος. O Λουκιανός, ένας πλήρως εξελληνισμένος «βάρβαρος» του 2ου αι., αποδείχθηκε με τα έργα του θαυμάσιος γνώστης της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής παράδοσης και ταυτοχρόνως πανέξυπνος, ειρωνικός και σαρκαστικός παρατηρητής της εποχής του. Γνώρισε προσωπικά τον μάντη Αλέξανδρο και γι’ αυτό η μαρτυρία του είναι απολύτως πειστική. H περιγραφή του Λουκιανού παρουσιάζει μια τυπική περίπτωση τσαρλατάνου που με ψέματα και καλοστημένες θεϊκές «επιφάνειες» εκμεταλλεύεται τους δύο, κατά τον Λουκιανό, τυράννους των ανθρώπων, τον φόβο και την ελπίδα. Δήθεν θαύματα, που και σήμερα ακόμη εκπλήσσουν για την επινοητικότητα του θαυματοποιού, και επίφαση αγριότητας, που έκρυβε με επιμέλεια, ανηθικότητα και παλιανθρωπιά ανήκαν στα όπλα του Αλέξανδρου, που γιάτρευε αρρώστιες, έδινε υποσχέσεις και προέβλεπε το μέλλον για διάφορες υποθέσεις.
Πιο σοβαρή φαίνεται ότι ήταν η περίπτωση του χριστιανού «ψευδοπροφήτη» Μοντανού, που στα μέσα του 2ου αιώνα δημιούργησε στη Φρυγία ολόκληρη κίνηση με πολλούς οπαδούς, η οποία διατηρήθηκε μέχρι και τον 8ο αιώνα. Αρκεί να αναφέρουμε ότι μεταξύ των υποστηρικτών του Μοντανισμού ήταν και ο μεγάλος εκκλησιαστικός συγγραφέας Τερτυλλιανός.
Η διδασκαλία του Μοντανού δεν ήταν ακριβώς έξω από το χριστιανικό δόγμα και το κυριότερο χαρακτηριστικό της ήταν ότι ο ίδιος και οι συνεχιστές τους ήταν κατά δήλωσή τους θεόπνευστοι, δηλαδή μέσω αυτών μιλούσε το Αγιο Πνεύμα, όπως είχε γίνει και με τους Αποστόλους, τους πρώτους μαθητές του Χριστού. Οι προφητείες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην κίνηση του Μοντανού (η οποία μάλιστα ονομάσθηκε «Νέα προφητεία»), καθώς οι αντιλήψεις ότι πλησίαζε η ώρα της Δευτέρας Παρουσίας είχαν κερδίσει έδαφος. Επί πλέον η κίνηση αυτή απέκτησε δική της ξεχωριστή οργάνωση και ιεραρχία. H Εκκλησία στράφηκε εναντίον του Μοντανού και ειδικά συγγράμματα γράφτηκαν για να αποδείξουν ότι ήταν απατεώνας και ψευδοπροφήτης.
Η περίπτωση του Αλέξανδρου ήταν ένα ακόμη επεισόδιο στην ιστορία των μαντείων που έφτανε πια στο τέλος της και γι’ αυτό ίσως είχε αυτήν την έντονα παθολογική μορφή. O Μοντανός όμως αποτελούσε σαφή απειλή εναντίον όχι τόσο της θρησκείας του Χριστού όσο της οργάνωσης της Εκκλησίας και μάλιστα στα πρώτα χρόνια της ζωής της και γι’ αυτό ήταν φυσικό η κίνησή του να δεχθεί κριτική και επιθέσεις. O μεν παγανισμός ψυχορραγούσε και προσπαθούσε να κρατηθεί στη ζωή με ανορθόδοξο τρόπο, ο δε χριστιανισμός έψαχνε να βρει τον δρόμο του και χρησιμοποιούσε όλους τους δυνατούς τρόπους. Δεν πρέπει να στερείται σημασίας το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος δεν ήθελε στις τελετές του ούτε χριστιανούς ούτε επικούρειους, ίσως επειδή αντιλαμβανόταν ότι αποτελούσαν αντίπαλες και ανταγωνιστικές ομάδες.
Εκτός από τα κείμενα του Λουκιανού και του Ευσεβίου, ο αναγνώστης αυτού του τόμου θα βρει πολύ κατατοπιστικά εισαγωγικά κείμενα του Δ. Κυρτάτα και του P. E. Dauzat, τα οποία θα τον εισαγάγουν και στη διδασκαλία των δύο «ψευδοπροφητών», αλλά και θα του δώσουν μια κατ’ αρχήν κατατοπιστική εικόνα του δεύτερου αιώνα, τον οποίο χαρακτήριζε βαθιά κρίση θρησκευτικότητας, και ο οποίος είδε να ενισχύεται η νέα θρησκεία και να δέχεται χτυπήματα η παλαιά. O αναγνώστης επί πλέον θα δει πως οι θρησκείες έχουν τους ίδιους τρόπους να προσελκύουν οπαδούς, αλλά και τους ίδιους τρόπους να αντιδρούν όταν κάποιος κίνδυνος απειλήσει την ενότητά τους ή την καλή εικόνα τους.
Θαυμάσιες μεταφράσεις
Αλλά και κάτι άλλο σημαντικό πρέπει να υπογραμμίσουμε: είναι οι θαυμάσιες μεταφράσεις της Αλόης Σιδέρη, μιας μεταφράστριας που γνώριζε να μεταφέρει σωστά ένα κείμενο στη νεοελληνική γλώσσα κρατώντας αναλλοίωτο το νόημά του. Το μεταφραστικό πρόβλημα όμως είναι μια μεγάλη συζήτηση, την οποία κάποτε πρέπει να κάνουμε με μεγάλη σοβαρότητα. Οι εκδόσεις «Αγρα» έχουν πολύ θετική συνεισφορά σε αυτό το ζήτημα, πράγμα που επιβεβαιώνεται και μ’ αυτόν τον τρόπο.