Τον χειμώνα του 1406 έπεσε τόσο χιόνι στη Φλωρεντία ώστε οι κάτοικοί της όρθωσαν στην κεντρική πλατεία της πόλης έναν χιονένιο Ηρακλή ύψους 20 μέτρων. Αλλη μια εφήμερη εμφάνιση έκανε ο ημίθεος στη Φεράρα του 1473 στο γάμο της Ελεονώρας της Αραγώνας με τον Ερκολε ντ’ Εστε, στη μορφή ήρωα που στέγαζε ένα τεράστιο γλύκισμα, γαμήλιο δώρο των κατοίκων.
Διακοσμητικός ρόλος
Τα συμβάντα αναφέρει ο Μάλκολμ Μπουλ στο βιβλίο του «O καθρέφτης των Θεών. H κλασική μυθολογία στην αναγεννησιακή τέχνη» (Εκδ. Αλεν Λέιν, 480 σελ., 30 στερλίνες) προς επίρρωση της θέσης του ότι οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες και τεχνίτες δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για τη διάρκεια και τη μονιμότητα των έργων, τα οποία τους είχαν παραγγελθεί. Ενα γλυπτό από ζάχαρη στη μορφή του Απόλλωνα καμωμένο για ένα πλούσιο δείπνο απαιτούσε τόση δεξιότητα και προσοχή όσο ένα γλυπτό σε μάρμαρο. H διάκριση μεταξύ ενός αθάνατου έργου και ενός προορισμένου για βρώση, δεν ήταν τόσο σαφής στην Αναγέννηση όσο είναι σήμερα. Κατ’ επέκταση η αναβίωση και η μετενσάρκωση των θεών και των ημίθεων της κλασικής εποχής ήταν περισσότερο υπόθεση εφήμερου γούστου παρά πνευματώδης αναζήτηση αθάνατων αξιών.
Από εκεί ξεκινώντας ο ιστορικός, καθώς γράφει η Λίζα Ζαρντίν στην «Γκάρντιαν», ξετυλίγει τις ιστορίες που αφηγούνται γνωστά και λιγότερο γνωστά έργα της Αναγέννησης· ιστορίες παιδευτικές όσο και ψυχαγωγικές. Αλλωστε το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου συνίσταται στην, δίκην καταλόγου, έκθεση και ανάπτυξη των ιστοριών που συνδέονται με τα αρχαία θεϊκά και μυθικά όντα: τον Ηρακλή, τον Δία, την Αφροδίτη, τον Βάκχο, την Αρτεμη και τον Απόλλωνα.
Από τον καιρό όταν ο Πανόφσκι και ο Γκόμπριτς (μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) ανέσκαψαν τα πολύπλοκα νοήματα και συνειρμούς που κρύβονταν πίσω από τις μυθολογικές σκηνές και μορφές στα μείζονα έργα της Αναγέννησης, αναπτύχθηκε ο γνωστικός αυτός χώρος, ο οποίος λέγεται «εικονογραφία». H ανάλυση και εμβάθυνση για την ανακάλυψη βαθύτερων νοημάτων. O Μπουλ τώρα επιχειρεί να κάνει τη διαφορά, λέγοντας ότι η προσέγγιση αυτή μπορεί να είναι λανθασμένη. Οτι οι κλασικές αναφορές και παραπομπές, συχνά δεν ήταν παρά ένας τρόπος προσέλκυσης παραγγελιών με το δέλεαρ της γυναικείας γυμνότητας, η οποία και αφθονεί στην αναγεννησιακή μεταμόρφωση της κλασικής μυθολογίας. Και ότι, ενώ πράγματι σε μερικές περιπτώσεις υπάρχει αλληγορία, στο σύνολό τους όμως οι ιστορίες και οι μορφές της κλασικής αρχαιότητας, στην αναγεννησιακή τέχνη δεν είχαν παρά διακοσμητική λειτουργία.
Στη θέση αυτή υπάρχει ο κίνδυνος της υπεραπλούστευσης. O Πανόφσκι και ο Γκόμπριτς καλώντας για μια σοβαρότερη μελέτη των μορφών και των σημαινομένων τους στην αναγεννησιακή τέχνη, επιχειρούσαν να μετατρέψουν σε επιστημονική έρευνα μια γραφική εν πολλοίς ιταλοκεντρική ιστορία της τέχνης. Τώρα, με απόψεις σαν του Μπουλ, φτάνουμε στο άλλο άκρο· ότι η αναγεννησιακή καλλιτεχνική δημιουργία ήταν, στο μεγαλύτερο μέρος της, διακοσμητική. Τα θέματά της δεν ήταν παρά η τυχαία, συμπτωματική προσαρμογή στα ισχύοντα δεδομένα ενός παλιού προϋπάρχοντος μοντέλου.
Η αλήθεια βρίσκεται κάπου ανάμεσα. Ενα έργο από πολλούς θαυμαζόμενο και πολλές φορές ερμηνευμένο, η «Ανοιξη» ή η «Γέννηση της Αφροδίτης» του Μποτιτσέλι, συνδέεται και αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο και σύνθετο μυθολογικό μοντέλο. Από την άλλη, εκείνες οι πολύ ζωντανές και χαριτωμένες σκηνές, οι οποίες κοσμούν γαμήλια δώρα και σεντούκια της ιταλικής Αναγέννησης, αυτοσχεδιάζουν με τις μυθολογικές ιστορίες που αφηγούνται με στόχο την έλξη του πάτρωνα, μέσω ενός μόλις καλυμμένου ερωτισμού.
Δεδομένης της έμφασης που δίνει ο Μπουλ στον πραγματισμό των αναγεννησιακών καλλιτεχνών, της ικανότητάς τους να προσαρμόζουν μοτίβα και θέματα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο της αγοράς και του γούστου των αγοραστών, είναι περίεργο ότι δεν λέει τίποτα για τη σημασία των αρχαίων, μυθολογικών μορφών όπως εμφανίζονται σε υφήλιους και αστρικούς χάρτες της εποχής. Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο Ζαν Σεζνάκ στο βιβλίο του «H επιβίωση των παγανιστικών θεοτήτων» είχε παρατηρήσει ότι ο Ηρακλής, το τουρμπάνι που φορά σε ορισμένα αναγεννησιακά έργα είχε παραλάβει από αραβικά αστρονομικά έργα του Μεσαίωνα.
Βόρεια Ευρώπη
Μεταμορφώνει ο «Καθρέφτης των θεών» την εικόνα της αναγεννησιακής Ευρώπης; Οχι, εφόσον εξακολουθεί να υιοθετεί την άποψη ότι «αναγεννησιακή τέχνη» σημαίνει την τέχνη της Ιταλίας και των χωρών με ιταλική επιρροή. O ιστορικός ελάχιστα λέει για τις διαφορετικές παραδόσεις στην αναπαράσταση του ιερού και του κοσμικού στη Βόρεια Ευρώπη και σχεδόν τίποτα για τη σχέση των εικονογραφιών που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη των Αψβούργων και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτό που κομίζει είναι μια αναθεωρητική άποψη για την ιστορία της τέχνης, αλλά όχι νέες βάσεις για τις αναγεννησιακές σπουδές στην έναρξη του 21ου αιώνα.