Ας επιχειρήσουμε πρώτα μια κεφαλαιώδη ανάλυση του περιεχομένου του βιβλίου. Σε ένα πρώτο επίπεδο, το βιβλίο παρουσιάζει την ιστορία της αρχαίας Αθήνας από την εποχή του Κέκροπος ώς την εποχή του Διονυσίου του «Αρειοπαγίτου». Σε ένα δεύτερο, θέλει να τονίσει και να τονώσει την ιστορική μνήμη των «νέων Ελλήνων». Σε ένα τρίτο, δεν χάνει ευκαιρία να παρουσιάσει τα δεινά από «τον καιρόν οπού επάρθη, Θεού παραχωρήσει, το βασίλειον [το βυζαντινό δηλαδή κράτος] από τους χριστιανούς και εδόθη εις των Τουρκών τας χείρας». Τα ίδια αυτά δεινά τα υφίσταται και η Αθήνα: «Τότε [στα χρόνια της Αλωσης] επάρθησαν και αι λοιπαί χώραις της Ελλάδος, ομού με τας Αθήνας, από τους Αγαρηνούς, οι οποίοι ταις εξουσιάζουσι και τυραννούσι μέχρι την σήμερον με διάφοραις τυραννίδαις, ως άπιστοι και ανελεήμονες τύραννοι». O συγγραφέας όμως δεν μένει στην διαπίστωση· κλείνοντας το πόνημά του, εύχεται ο Θεός να τιμωρήσει τους Τούρκους τυράννους και να αποδώσει στους Ελληνες της εποχής του την ελευθερία «εν τω παρόντι καιρώ… και εν τω μέλλοντι ζωήν μακαρίαν και αιώνιον». Οσον αφορά τις υποχρεώσεις των νέων Ελλήνων, πρέπει να συνειδητοποιήσουν την καταγωγή τους, την ιστορία τους, και να μιμηθούν τους προγόνους τους στη μάθηση, στη φρόνηση και στην ανδρεία.
Οι επιλογές των συντελεστών
Την απάντηση ωστόσο στο ερώτημα που θέσαμε την δίνουν και στοιχεία που προέρχονται από τη μετέπειτα συμπεριφορά των δύο αυτών προσώπων. O Κονταρής, εννέα περίπου χρόνια ύστερα από την έκδοση του βιβλίου, επιστρέφει στην «τουρκοκρατούμενη» Ελλάδα και εκλέγεται, μετά το 1684, επίσκοπος Σερβίων και στη συνέχεια, στα 1690, μητροπολίτης Σμύρνης. Τα αντίστοιχα τεκμήρια από τη ζωή του Γάσπαρη είναι εντελώς διαφορετικά: όταν το 1687, δώδεκα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου, οι Βενετοί πολιόρκησαν την Αθήνα, τόσο ο χορηγός της έκδοσης όσο και ο αδελφός του Δημήτριος Γάσπαρης βοήθησαν τα βενετικά στρατεύματα να την καταλάβουν, ώστε να απαλλαγεί από την τουρκική τυραννία.
Τα τεκμήρια αυτά από τη μετέπειτα συμπεριφορά των δύο συντελεστών για τη δημιουργία του βιβλίου του 1675, μας επιτρέπουν να πιθανολογήσουμε πως η επιλογή του θέματος του βιβλίου και κυρίως ο έντονος αντιτουρκικός του τόνος οφείλονται στις ιδεολογικές πεποιθήσεις του χορηγού, τις οποίες ανέλαβε να υπηρετήσει ο Κονταρής. Τη φιλοβενετική άλλωστε στάση του χορηγού την στηρίζει άλλο ένα, εσωτερικό, τεκμήριο που υπάρχει στο βιβλίο: όταν «Θεού παραχωρήσει», «το βασίλειον [επάρθη] από τους χριστιανούς [Ρωμιούς]», δεν «εδόθη» μόνο «εις των Τουρκών τας χείρας», όπως αναφέρεται στο βιβλίο, αλλά ένα μέρος αυτού του «βασιλείου» κατακτήθηκε, «εδόθη» και «εις των Βενετών τας χείρας»! Γεγονός που δεν αναφέρεται, καθώς αυτά τα χέρια δεν θεωρούνταν εχθρικά αλλά φίλια.
Η αποκατάσταση
Οσον αφορά τον νεολογισμό που μας ενδιαφέρει, θα πρέπει να τον προσγράψουμε στον Κονταρή, διότι είχε μια κλίση προς τις νέες λέξεις. Θυμίζω πως σε εκείνον έχει προσγραφεί και ένας άλλος νεολογισμός, που εμφανίστηκε, και αυτός για πρώτη φορά, στο ίδιο βιβλίο. Πρόκειται για τον όρο «παιδομάζωμα», του οποίου την πρώτη χρήση σε έντυπο τόσο ο Du Cange όσο και ο Εμμ. Κριαράς την εντοπίζουν στο βιβλίο που εδώ μας ενδιαφέρει. Ενώ σε ένα άλλο βιβλίο, που εκδίδει την ίδια χρονιά και πάλι στη Βενετία ο Κονταρής, υπάρχει ένας ακόμα νεολογισμός που, όσο ξέρω, είναι αθησαύριστος. Πρόκειται για τον όρο «κορυφοκρεοδόχος» με τον οποίο αποδίδει στα ελληνικά τον τουρκικό όρο «celepbasi» (αρχιτζελέπης): τον πρώτο, τον κορυφαίο των προμηθευτών κρέατος πρέπει να δηλώνει ο όρος «κορυφοκρεοδόχος».
Ο νεολογισμός του πάντως «νέοι Ελληνες», μολονότι είχε ως όχημα ένα έντυπο βιβλίο που είχε διάδοση (αντίτυπά του σώζονται έως σήμερα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, σε αθωνικές μονές, τη Σόφια, τη Μόσχα και το Παρίσι), δεν καθιερώθηκε την εποχή που παρουσιάστηκε, ούτε και αναφέρθηκε κανείς στον Κονταρή όταν, αργότερα, οι ιστορικές συνθήκες ευνόησαν την καθιέρωση των όρων αυτών. H γνώση ωστόσο των απαρχών ενός φαινόμενου που δηλώνεται συνήθως και με ένα νεολογισμό είναι, νομίζω, πάντα χρήσιμη.